به تازگی روزنامه‌ی صبح کابل، میز گردی را به گونه‌ی آنلاین از طریق «زوم» برگزار کرده که در آن، به یک‌سالگی همه‌گیری ویروس کرونا در افغانستان، چگونگی مدیریت این پاندمی و موثریت واکسین‌هایی که برای مبارزه با آن ساخته شده را، به بررسی گرفته است.
این برنامه، چهارشنبه‌شب (۱۱ حمل)، با گردانندگی نصیر ندیم ،سردبیر روزنامه‌ی صبح کابل و حضور داکتر نصرت انصاری، استاد در دانشگاه آمستردام و عضو کمیته‌ی ساینس وزارت صحت عامه، عبدالله احمدی، عضو کمیته‌ی رهبری گروه مشترک کاری نهادهای جامعهی مدنی، داکتر سیداحمد گوهری، کارشناس ارشد صحت عامه و داکتر طب، مجیب ارژنگ، دبیر اجرایی روزنامه‌ی صبح کابل و عبدالرازق اختیاربیگ خبرنگار این روزنامه برگزار شد.
در آغاز برنامه از داکتر انصاری پرسیده شد که آیا مدیریت بحران کرونا در افغانستان و جهان موفقانه بود یا خیر؟ او در پاسخ به این پرسش گفت که؛ نظر به وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورها، مدیریت ویروس کرونا در کشورهای جهان نیز مختلف بود. سیاست‌گذاری، اقتصاد و زمینه‌های اجتماعی، سه عامل مهم برای مدیریت بهتر ویروس کرونا درجهان است. بسیاری از کشورهای بزرگ مانند امریکا با اقتصاد بسیار قوی نتوانست کرونا را به گونه‌ی درست آن مدیریت کند؛ اما در مقابل بسیاری از کشورهای کوچک؛ مانند نیوزیلند با نفوس کم توانستند موفقانه با کرونا مبارزه کند. «از نقطه نظر سیاسی چیزی که مهمه، این است که در یک کشور چطور سیاست‌مداران‌ان در میان مردم اعتماد را خلق می‌کنند. چقدر شفافیت و حساب‌دهی وجود دارد و چقدر مردم بالای سیاست‌مداران شان اعتماد می‌کنند. اعتمادسازی نقش اساسی را دارد.»
به باور داکتر انصاری، چیزی که در مدیریت ویروس کرونا نقش بسیار اساسی داشت، چگونگی هزینه‌هایی بود که برای مبازره با کرونا پرداخته شد. او تصریح می‌کند که کشورهای با اقتصاد خوب حداقل توانستند در قسمت بهبود خدمات صحی خوب ظاهر شوند و برای مبارزه با این ویروس، طرزالعمل‌های زیادی را ساختند.
در مورد چگونگی عرضه خدمات صحی در افغانستان، اکثر شرکت‌کنندگان در این میز گرد، دیدگاه منفی داشتند؛ زیرا به باور آن‌ها، این کشور جزو کشورهای فقیر در جهان است که زیربناهای اقتصادی آن در جریان جنگ‌ها به کلی از بین رفته و نتوانست خدمات صحی را در وقت نیاز به بیماران کرونایی عرضه کند.
شرکت‌کنندگان برنامه تأکید کردند که کشورهای موفق در امر مبارزه با کرونا، سه نکته‌ی اساسی که گرفتن آزماییش، پیگیری و تداوی بود را، به گونه‌ی جدی مراعات کردند. داکتر انصاری گفت: «نخست، هر کسی که اعراض وعلایم کرونا را داشتند، تست می‌شدند؛ همین بود که تعداد تست‌های خود را به زودی بلند بردند. دوم؛ مسئله پیگیری است. به کسانی که کرونا داشتند، تعقیب کردند که با کدام افراد در تماس بودند، با هر کسی که در تماس بودند، آن‌ها را پیگیری و تست کردند. سومین کار، تداوی است. در کشورهای موفق، کسانی که به بیماری کرونا مبتلا شده بودند، تداوی درست شد. یک تعدادشان در مراکز صحی و یک تعداد شان در خانه بستر و مورد تداوی قرار گرفتند.»
به باور او، در افغانستان اما به دلیل امکانات کم، مدیریت کرونا موفقانه انجام نشده است؛ زیرا تعداد تست‌ها به پایین‌ترین سطح بود. « وقتی ما تست نکنیم، چه رقم بدانیم که که‌ها به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند.»
او می‌گوید که در افغانستان هیچ‌گونه پیگیری وجود نداشت و مشخص نبود، افرادی که به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند، با فرد دیگری در تماس بوده یا خیر.
سومین و آخرین مرحله برای مبارزه با کرونان، درمان آن است. داکتر انصاری، می‌گوید: «کیفیت عرضه‌ی خدمات صحی در افغانستان به پایین‌ترین حد آن قرار دارد. امکانات لازم در شفاخانه‌ها موجود نیست. با وجود همه‌ی مشکلات، پیشرفت‌هایی هم بود که نباید نادیده گرفته شود.»
در بخش دیگر برنامه از داکتر سیداحمد گوهری پرسیده شد که کرونا چگونه از چین به افغانستان آمد و آیا می‌شد، این کشور با بستن مرزهایش از ورود آن جلوگیری کند؟
داکتر گوهری در این مورد گفت: «در افغانستان متاسفانه ما در شرایط خاص قرار گرفتیم. واگیری کرونا یک بحث جهانی بود، افغانستان هم استثنا نبود. دیر یا زود با این ویروس مواجه شدیم. کشورها به اندازه‌ی ظرفیت خود با این ویروس مبارزه کردند. در ماه دسامبر ۲۰۱۹ ویروس کرونا در ووهان چین شناسایی شد. به تعقیب سازمان جهانی صحی، اعلام کرد که پاندمی کرونا جهانی است.» به گفته‌ای او، چند عامل عمده برای ورود ویروس کرونا در افغانستان نقش داشت؛ موجودیت میلیون‌ها مهاجر افغانستانی در ایران و باز بودن مرزهای افغانستان-ایران، از مهم‌ترین عواملی بود که سبب شد ویروس کرونا پس از ایران به افغانستان شیوع پیدا کند.
او افزود: «همه‌ی کشورها رفت‌وآمد خود را با چین ممنوع کرد؛ ولی ایران به دلیل مسأیل مختلف این کار را نکرد. موجودیت میلیون‌ها مهاجر، زمینه‌ی مساعد برای شیوع کرونا شد؛ زیرا این‌ها در رفت‌وآمد بودند. این باعث شد که اولین واقعات را از سرحدات غربی داشته باشیم.»
پرسش بعدی این بود؛ با وجودی که افغانستان وضعیت خوب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ندارد؛ آمار مرگومیر تخمینی که نشر می‌شد، قریب به واقعیت بود یا خیر و آیا همه‌ی شهروندان به خدمات درمانی ویژه‌ی کرونا دست‌رسی داشتند؟
داکتر انصاری در پاسخ گفت: وقتی که سیستم ثبت در یک کشور به گونه‌ی استندرد وجود نداشته باشد، خیلی دشوار است، ارقام آن گونه که است، ثبت شود. به گفته‌ای او، در کشورهای پیشرفته‌ی جهان، سرتفکیت تولد و ثبت فوتی‌ها، از مهم‌ترین راه‌کارها برای آمارگیری است، که در افغانستان هیچ کدام از این سیستم‌ها موجود نیست.
آقای انصاری گفت: «در افغانستان هرکسی که به هر دلیلی فوت می‌کند، ثبت نمی‌شود. تنها افرادی که در چهار طرف‌شان زندگی می‌کنند، باخبر می‌شوند، سایر افراد بی‌خبر می‌مانند. خودتان تصور کنید، ازبین ۳۶ میلیون نفوس در افغانستان، تنها ۲۴۰۰ نفر در جریان کرونا فوت کرده است.»
او در ادامه گفت که در گزارش‌های سازمان جهانی صحت، افغانستان کمترین میزان مبتلایان و مرگومیر را دارد؛ به این معنا که هرگز مشخص نخواهد شد که در افغانستان چند نفر به ویروس کرونا مبتلا شده و در نتیجه‌ی آن، چند نفر نیز جان باخته است.
به باور داکتر انصاری، دولت باید روی برنامه‌های کلان صحی بیشتر سرمایه‌گذاری کند تا سیستم منظم صحی در کشور ایجاد شود.
از سویی هم، عبدالرازق اختیاربیگ، خبرنگار روزنامه‌ی صبح کابل که از ابتدا شیوع ویروس کرونا تا اکنون این روند را نظارت کرده و از آن گزارش تهیه کرده، در بخش اریه‌ی خدمات صحی به شهروندان، گفت که به دلیل ضعف بنیه‌های اقتصادی، حتا پیش از شیوع این ویروس، در افغانستان خدمات صحی به گونه‌ی موثر برای شهروندان عرضه نمی‌شد.
به گفته‌ای او، از آن‌جا که ویروس کرونا یک‌باره شیوع پیدا کرد، دولت افغانستان را غافل‌گیر کرد. «دولت هرچند قبل از شیوع ویروس کرونا اعلام آمادگی کرد؛ اما با ثبت نخسین مورد در هرات و پس از آن، مردم هم‌واره از نبود خدمات صحی مناسب انتقاد می‌کردند. در روزهای نخست، وقتی یک شخص تست کرونا می‌داد، باید ۱۰ تا ۱۵ روز انتظار می‌کشید تا نتیجه‌اش معلوم می‌شد. حتا مواردی گزارش شد که پس از مرگ فردی که آزمایش کرونا داده، مشخص شد که او کرونا دارد. در اوایل تنها یک شفاخانه‌ی افغان‌جاپان برای بیماران کرونایی بود.»
شرکت‌کنندگان این میز گرد، در کل به این باور بودند که دولت افغانستان نتوانست در زمان همه‌گیری کرونا، خدمات لازم صحی را برای شهروندان کشور فراهم کند.
بحث جدی دیگر، وضع قرنتین یا محدودیت‌های رفت‌وآمد بود. در این بخش از مهمانان پرسیده شد که چرا پس از گذشت دو-سه ماه نخست قرنتین، شهروندان دیگر به محدودیت‌ها پشت پا زدند و کرونا را جدی نگرفتند؟.
به گفته‌ی شرکت‌کنندگان این برنامه، فکتورهای اجتماعی و فرهنگی، مشکلات اقتصادی و خستگی مردم از قیودات، سبب شد که با گذشت چند ماه از همه‌گیری ویروس، وضعیت به حالت عادی برگشته و گردهم‌آیی‌های مردمی از سرگرفته شد.
داکتر انصاری گفت: «اگر ما از نظر روان‌شناسی بررسی کنیم، این موضوع وابسته به درک مردم از خطرات است. این بازهم به نحوی به فکتورهای اجتماعی و فرهنگی یک کشور مرتبط است. مثلا در امریکا تعداد واقعات فوتی زیاد است؛ آن‌ها یک فرهنگ متفاوت دارند، اول مردم به دولت، دوم به رسانه‌ها و سوم به نظریات داکترها توجه نکردند. تقریبا ۴۰ درصد مردم اعتماد نداشتند. یکی از فکتورهای اساسی، سیاست‌گذاری است و موضوع دوم سرمایه‌گذاری بالای تغییر سلوک اجتماعی مطرح است.»
به گفته‌ای او، نبود سرمایه‌گذاری برای تغییر سلوک اجتماعی، عدم اعتماد مردم به دولت و فقر، از مهم‌ترین عواملی بود که کرونا در افغانستان از سوی شهروندان جدی گرفته نشد؛ در غیر این صورت، کرونا در افغانستان وجود داشت و هنوز هم وجود دارد و مردم را به کشتن می‌دهد.
این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان، هم‌زمان با ثبت نخستین موارد کرونا محدودیت‌های جدی‌ای را برای رفت‌وآمد شهروندان‌شان وضع کردند. این محدودیت‌ها، شامل قرنتین کامل (ماندن مردم در خانه‌ها)، پوشیدن ماسک، عدم تجمع در مکان‌های عمومی و رعایت توصیه‌های بهداشتی می‌شد.
با این حال در افغانستان اما به دلیل مشکلات اجتماعی، مردم از توصیه‌ها و محدودیت‌های وضع‌شده سرباز زدند و قرنتین پس از مدتی خود به خود شکسته شد. داکتران صحی به این باور اند که قرنیتن جدا از بحث اقتصادی، مردم را دچار اختلالات روانی نیز کرد و همین سبب شد که محدودیت‌ها از سوی مردم جدی گرفته نشود.
گفتنی است که در کشورهای دیگر، دولت‌ها برای تشویق مردم به پذیرش قرنتین، کمک‌های فراوانی را روی دست گرفتند و نیازهای اولیه‌ی زندگی‌شان را حتا تا دم در خانه‌های شان منتقل می‌کرد؛ اما برعکس، در افغانستان ارایه‌ی چنین خدماتی از توان دولت بیرون بود. روی همین دلیل، دولت نتوانست مردم را به پذیرش محدودیت‌های قرنتین قانع کند.
کمک‌های دولت افغانستان به مردم و پیامدهای اقتصادی ناشی از کرونا
محور دوم بحث تأثیرات ویروس کرونا روی فعالیت‌های اقتصادی و در کنار آن نظارت نهادهای ناظر از روند کمک‌دهی دولت به مردم بود.
در نخست از مجیب ارژنگ –خبرنگار ارشد روزنامه‌ی صبح کابل- پرسیده شد که تاثیر ملموس و عینی کرونا بر اقتصاد افغانستان چه بود و همه‌گیری آن، روی فعالیت شرکت‌های تولیدی خصوصی و دولتی در افغانستان چه اثرهایی گذاشت؟
آقای ارژنگ در پاسخ به این پرسش، گفت که ویروس کرونا و وضع محدودیت‌ها خواسته یا ناخواسته تأثیرات جدی روی فعالیت‌های اقتصادی گذاشت و به گفته‌ای او، در مرحله‌ی نخست، مرزهای کشور بسته شد و تبادلات اقتصادی چه از راه زمینی و چه هوایی به کمترین میزان آن رسید.
به اساس گفته‌های آقای ارژنگ، در سه ماه نخست همه‌گیری کرونا، صادارت افغانستان ۲۸ درصد کاهش یافت و همین‌گونه واردات نیز ۲۶ درصد. « در کل درآمد ملی افغانستان، دچار کسر ۳۱ میلیارد افغانی شد. در تولیدات ناخالص ملی هم دچار افت ۵درصدی شدیم. فعالیت‌های خرد و ریزه‌ی اقتصادی، به شمول شرکت‌های تولیدی، توقف یافت؛ مثلا ۸۰ درصد شرکت‌های تولیدی از فعالیت باز ماند.»
بر اساس معلومات او، در سه ماه نخست، تاجران افغانستان بیشتر از ۱٫۵ میلیارد دالر زیان دیدند و در مجموع اقتصاد افغانستان با رشد منفی روبه‌رو شد.
آقای ارژنگ، هم‌چنان گفت که وضع محدودیت‌ها نه تنها که بر فعالیت‌های اقتصادی تأثیر منفی گذاشت؛ بلکه سبب شد، ۲ میلیون نفر در کشور از کار بار بمانند و تنها ۱ میلیون نفر در چارچوب دولت کار داشتند.
او گفت که بر اساس گزارش‌ها در جریان همه‌گیری کرونا، فقر در افغانستان ۱۸ درصد افزایش یافت و دولت هم نتوانست، برنامه‌ی اساسی برای رفع نیازها و بهبود وضعیت زندگی مردم و تاجران داشته باشد. چند برنامه‌ای که از سوی دولت روی دست گرفته شد –توزیع گندم، نان خشک- نیز، با فسادهای گسترده به هم‌راه بود.
گروه مشترک کاری نهادهای جامعهی مدنی، یکی از نهادهایی بود که از جریان همه‌گیری ویروس کرونا در افغانستان و مصرف کمک‌هایی که به کشور صورت گرفت، نظارت می‌کرد. از عبدالله احمدی، نماینده‌ی این نهاد، پرسیده شد که؛ بودجهای که در افغانستان برای مبارزه با ویروس کرونا اختصاص یافته بود و به مصرف رسید، توانست موفق باشد، فساد صورت گرفت یا خیر؟
آقای احمدی می‌گوید که هم‌زمان با گسترش ویروس کرونا، دولت افغانستان بودجه‌ی هنگفتی – نزدیک به ۷ میلیارد افغانی- را برای مبارزه با ویروس کرونا اختصاص داد. او با انتقاد از رهبری دولت و کمیته‌ی مشترک مبارزه با کرونا، تأکید کرد که زمینه‌ی نظارت برای نهادهای جامعه مدنی فراهم نشد و آن‌ها نتوانستند از چگونگی مصرف بودجه‌ی کرونا نظارت کنند.
آقای احمدی افزود: «دولت چون اراده برای مسأیل کلانی چون کرونا ندارد. همین است که اطلاعات با مردم و جامعه مدنی شریک نمی‌شد. پول‌ها به صورت اتومات مصرف و حیف‌ومیل شد. مردم و جامعهی مدنی از دست‌رسی به صورت مسئله‌ی بودجه کرونا بی‌خبر ماند. پروژه‌های فوری‌ای از سوی دولت دیزاین شد؛ چون برنامه‌ی نان خشک. این در نفس خود یک برنامه خوب بود؛ اما از همین بودجه نیز دزدی شد و به افراد نیازمند نرسید.»
به گفته‌ی آقای احمدی، مسئولان مرکزی و ولایتی؛ چون والی ولایت‌ها که ارتباط مستقیمی با مصرف بودجه‌ی کرونا داشتند، از پول اختصاص‌یافته دزدی کردند، هیچ‌گونه بازپرسی از آن‌ها صورت نگرفت و برعکس مورد تقدیر قرار گرفتند. او تصریح کرد که از پول اختصاص‌یافته برای مبارزه با کرونا، برای دیکور دفتر والی و یا برای مواردی که به کرونا ربط نداشت، مصرف شد. «در کل بودجهای که از سوی دولت افغانستان اختصاص یافته بود، پول خوبی بود، استفاده‌هایی هم صورت گرفت؛ ولی از بخش زیادی از بودجه سوی استفاده صورت گرفت. وزارت صحت عامه نیز در این زمینه کم‌کاری کرده است.»
در این بخش از اختیاربیگ که چندین گزارش در مورد استفاده‌ی نادرست از بودجه –فساد- کرونا نوشته، پرسیده شد که؛ آیا در جریان همه‌گیری کرونا، به دلیل شغلی که دارد، با موردی از فساد در مصرف بودجه‌ی کرونا برخورده است. او در پاسخ گفت که برای نخستین‌بار در روزهای قرنتین، گزارشی از شفاخانه‌ی ولایتی پروان نشر شد، که در کنار سایر استفاده‌های نادرست از بودجه‌ی کرونا، موردی بود که یک ترموز چای که بیش از ۵۰۰ افغانی ارزش ندارد، به قیمت ۵ هزار افغانی خریداری شده بود.
همین‌گونه، او گفت که بر اساس گزارش اداره‌ی بازرس ویژه‌ی ریاست‌جمهوری، در ۱۳ ولایت افغانستان به گونه‌ی گسترده از بودجه‌ی کرونا استفاده‌ی سو شده و برای چگونگی مصرف آن، سندی وجود ندارد.
او افزود: «تنها در ولایت کندهار بیش از ۴۰ میلیون افغانی از بودجه‌ی کرونا حیف‌ومیل شده است. در این ولایت، از بودجه‌ی کرونا، موتر کرولای دفتر را ترمیم کردند و یا رفتند میز ولادت خریداری کردند. چیزی که جالب است، وقتی به ریاست صحت عامه، یا سایر افرادی که در استفاده از بودجه‌ی کرونا دست داشتند، صحبت کردیم، مسأیل را طوری توجیه کردند که گویا هیچ فسادی صورت نگرفته است.»
نگرانی‌ها و امیدواری‌ها از ساخت واکسین کرونا
یک سال پس از همه‌گیری ویروس کرونا، دست‌کم بیش از ۱۰ کشور در جهان موفق شدند که واکسین ویروس کرونا را بسازند؛ چیزی که با امیدواری‌ها و نگرانی‌های زیادی به هم‌راه بود. از آغاز روند واکسین کرونا، تا هنوز در بیش از ۴۰ کشور جهان روند تطبیق آن آغاز شده است. در بسیاری از کشورها هنوز هم به دلیل مشکلاتی که پس از واکسین برای مردم ایجاد شده، روند تزریق واکسین متوقف است.
در افغانستان نیز روند تطبیق واکسین کرونا در آخرین ماه سال گذشته‌ی خورشیدی آغاز شد. بر اساس فیصله وزارت صحت و کابینه، در مرحله‌ی نخست، روند تطبیق واکسین کرونا روی کارمندان صحی، نیروهای امنیتی و کارمندان رسانه‌ای آغاز شد و این روند هنوز هم ادامه دارد.
در محور سوم این برنامه، سوالاتی در مورد چگونگی موثریت واکسین‌های ضد کرونا و این که این روند چقدر شفاف خواهد بود، بحث شد. در نخست، از داکتر سیداحمد گوهری پرسیده شد که واکسین کرونا، تا چه حدی می‌تواند موفق عمل کند؟
داکتر گوهری با این پیش‌فرض که یکی از ویژگی‌های ویروس‌ها، قابل تغییر بودن شان است و به همین دلیل است که تا هنوز برای سرما‌خوردگی در جهان واکسینی ساخته نشده است؛ زیرا این ویروس فصلی است و در هر فصل، جهش‌های زیادی از خود نشان می‌دهد و واکسین در برابر آن خوب عمل نمی‌کند. «کرونا هم یکی از میلیون‌ها نوع ویروس است. این ویروس هم خاصیت جهشی خود را دارد. از زمانی که شیوع پیدا کرده است، تا حال جهش‌های مختلفی داشته است. آخرین جهش، جهش افریقای و انگلیسی آن است. بهترین روش برای مبارزه با ویروس، دریافت واکسین‌هایی است که ساخته شده است.»
با این حال، آقای گوهری تأکید می‌کند که کرونا، نه نخستین ویروس در جهان و نه آخرین ویروس خواهد بود؛ اما با توجه به این که ویروس‌ها جهش‌های زیادی دارد، باید مردم از وجود واکسین‌هایی که ساخته شده، نگرانی نداشته باشند و واکسین دریافت کنند؛ زیرا واکسین تنها گزینه‌ی مناسبی است که می‌تواند مقاومت بدنی شخص را در مقابل ویروس‌ها و امراض بلند ببرد.
در بخش دیگر برنامه از عبدالله احمدی پرسیده شد که با توجه به فسادی که در استفاده از بودجه‌ی کرونا وجود داشت؛ آیا ممکن است در بودجهای که برای خریداری واکسین کرونا اختصاص یافته نیز چنین شود.
آقای احمدی گفت: «با این که تطبیق واکسین تازه آغاز شده و در مرحله‌ی اول مشخص شده که کدام گروه‌ها باید واکسین دریافت کنند؛ اما از قرایین معلوم است که آگاهی‌دهی لازم در میان شهروندان وجود ندارد. مردم فکر می‌کنند که واکسین آسیب‌پذیر است. در این مرحله به قشر‌های آسیب‌پذیر زیاد توجه صورت نگرفته است. در بودجه‌ی اختصاص‌یافته برای واکسین نیز شفافیت وجود ندارد.»
او هم‌چنان می‌گوید که دولت باید معلومات کافی در مورد واکسین کرونا را در اختیار جامعه مدنی و مردم افغانستان قرار بدهد؛ تا شهروندان متوجه شوند که واکسین برای صحت‌شان خوب است و می‌تواند وقایه‌ی مناسبی در برابر این ویروس باشد.
این برنامه با پیام‌ها و پیشنهادات مهمان‌های حاضر پایان یافت. داکتر نصرت انصاری، تأکید کرد که دریافت واکسین یگانه راه جلوگیری و وقایه از ویروس کرونا است؛ زیرا کوید-۱۹ می‌تواند توسط واکسین از بین برود و انسان با آن معافیت پیدا کند. «من از طریق روزنامه‌ی شما می‌خواهم که کل مردم افغانستان باخبر شوند که واکسین مصون است. تمام واکسین‌هایی که فعلا در جهان معرفی شده‌اند، نظر به فیصدی‌شان، می‌توانند مصونیت خاصی ایجاد کند. اگر ما بتوانیم با واکسین موجود معافیت‌شان را بلند ببریم، یکی از دست‌آوردهای بسیار کلان در تاریخ افغانستان خواهد بود.»
همین‌طور داکتر گوهری نیز گفت که مردم در جهان، به ویژه در افغانستان، باید از ویروس کرونا بیاموزند تا در برابر آفاتی که در آینده قرار است بیاید، غافل‌گیر نشوند. پیشنهاد او، این است که مردم، نهادهای جامعه مدنی، نهادهای حقوقی و علمی، باید همه در کنار دولت بیایستند تا برنامه‌های کلان ملی در این مورد موثر و دقیق تطبیق شود.
عبدالله احمدی نیز پیشنهاد کرد که جهت جلوگیری و تطبییق بهتر برنامه‌های مبارزه با کرونا، باید نقش نظارتی جامعهی مدنی و رسانه‌ها در نظر گرفته شود؛ دولت زمینه‌ی دست‌رسی به اطلاعات را فراهم کند و از سویی هم، مکانیزم مشارکت و نظارت فراهم شود؛ تا با توجه به نیازمندهای کشور برنامه‌ها تهیه و عملی شود.
