هنر خوش‌نویسی به نوعی از فرهنگ«مردسالار» متأثر است

حسن ابراهیمی
هنر خوش‌نویسی به نوعی از فرهنگ«مردسالار» متأثر است

اشاره: استاد سلمان‌علی ارزگانی از چهره‌های مشهور هنر خوش‌نویسی در کشور است. او که هنر خوش‌نویسی را در خارج از کشور آموخته، اکنون مصروف پرورش هنرجویان جوان است. استاد سلمان‌علی ارزگانی، از هنرمندان و خوش‌نویسان دردمند، متعهد و مطرح معاصر افغانستان است. آقای ارزگانی، لیسانس گرافیک و هنرهای زیبا از دانشگاه آزاد اسلامی دارد. فعالیت‌های فرهنگی و هنری زیادی در کشورهای ایران، پاکستان و افغانستان انجام داده و آثار بسیار ارزش‌مندی به نمایش گذاشته است.
ایشان در سال ۱۳۵۹ تندیس هنر برتر از وزارت اطلاعات و فرهنگ و مدال عالی دولتی را از رییس‌جمهور در سال ۱۳۹۶ دریافت کرده است.
صبح کابل: از چه سالی در خوش‌‌نویسی فعالیت تان را شروع کردید و در حال حاضر مشغول چه کاری هستید؟
ارزگانی: از دوران کودکی و دانش‌آموزی دوره‌ی ابتداییه، به نوشتن خط خوش علاقه داشتم و با تقلید از پدر مرحومم که میرزای خوش خط بود، همواره می‌نوشتم؛ اما خط را به صورت تخصصی با قلم نی، در دوران مهاجرت و در ایران آموزش دیدم که در سال ۱۳۶۴ موفق به گرفتن درجه‌ی ممتاز از انجمن خوش‌نویسان ایران شدم.
صبح کابل: ارزش‌مندترین اثر تان از نظر خودتان کدام است؟
ارزگانی: ارزش‌مندترین اثرم قطعه‌ای است که با اجرای دو غزل حماسی، در چهره‌ی شهید مزاری و به صورت طراحی در قالب سیاه مشق نستعلیق در سال ۱۳۷۲ انجام شده است.
صبح کابل: آن چیزی که یک اثر را در حرفه‌ی خوش‌نویسی می‌تواند منحصر به فرد کند، رعایت بی‌نقص تکنیک‌هاست یا مسیر شخصی هنرمند؟
ارزگانی: رعایت دقیق تکنیک‌ها به طور آگاهانه و داشتن دانش سواد بصری و مبانی علمی هنرهای تجسمی از ضروریات است؛ اما مسیر شخصی هنرمند زمانی کارساز است که هنرمند خودش را یافته باشد.
صبح کابل: آیا آثار شما در نمایشگاه‌ها حضور داشته است؟
ارزگانی: تا به حال ۱۴ نمایشگاه انفرادی در داخل و یا خارج از کشور داشته‌ام و در بیست نمایشگاه گروهی نیز مشارکت کرده‌ام.
صبح کابل: هنرمند چگونه می‌تواند پیام‌آور صلح و دوستی باشد؟
ارزگانی: با توجه به این‌که هنر خوش‌نویسی دارای توانایی و قدرت انتقال پیام به صورت مضاعف است، یعنی می‌تواند از طریق انتقال پیام، هم به صورت کلامی و هم به شکل سواد بصری مخاطب را زیر تأثیر قرار بدهد؛ لذا پیام‌های ارزشی توأم با زیبایی، تلطیف روحی را ایجاد و هم‌زمان محتوای ارزشی و اخلاقی را نیز تکثیر و تبلیغ می‌کند، می‌تواند برای ایجاد فرهنگ دیگر پذیری و مدارا، بسیار مؤثر واقع شود.
صبح کابل: چه مشکلاتی فراروی هنرمندان خطاط وجود دارد؟
ارزگانی: از جمله مشکلات متعدد، مشکل قوت لایموت، یکی از مشکلات جدی فراروی خوش‌نویسان است که هنرمند خطاط مجبور می‌شود تا جنبه‌های علمی، تخصصی و اصالت هنری آن را به کناری بگذارد و مصروف نوشتن خط کاربردی محض برای امرار معاش شود.
صبح کابل: چرا و چطور شد كه از بین هنرهای مختلف، به خوش‌نویسی علاقه‌مند شدید؟‌
ارزگانی: در میان تمام هنرها، خوش‌نویسی از تقدس و پاکیزگی خاصی برخوردار است و از سوی دیگر، تربیت خانوادگی و الگویی چون پدر مرحومم، مرا به وادی هنر خوش‌نویسی کشاند. نکته‌ی مهم این‌که در میان همه‌ی هنرها، تنها هنری‌ که می‌شود ادعا کرد، میراث اجداد خود ما است، هنر خوش‌نویسی است. صبح کابل: به عقیده‌ی شما آیا خوش‌نویسی، هنری ذاتی است یا اكتسابی؟ تعلیم چقدر در خوش‌نویس شدن یك فرد مؤثر است؟
ارزگانی: به نظر من، ذاتی بودنش فقط درحد اوصاف ژنیتیکی است که مربوط به خواص ارثی است؛ اما بروز و ظهورش بستگی تام و تمام به مشق عاشقانه و تمرین مستمر زیر نظر استاد دارد.
صبح کابل: قُدما صبر در یادگیری و آموزش خوش‌نویسی را یكی از بارزترین ویژگی‌های این هنر بر می‌شمردند؛ آیا از این نکته می‌توان فهمید كه خوش‌نویسی، در ذات خود حامل اخلاق و معنویت نیز هست؟
ارزگانی: خوش‌نویسی یک هنر دیریاب است، نیاز به تمرین و ریاضت خاص دارد، صبر و تحمل زحمت‌ها، مقاومت و شکیبایی از ضروریات آموختن این هنراست. لذا در بستر راحت طلبی و تفنن بدست نمی‌آید، درست در همین جا است که خوش‌نویس را به سوی عشق، معنویت و اخلاق سوق می‌دهد و موجب پالایش درون می‌شود.


صبح کابل: به عنوان یك هنرمند خوش‌نویس كه در طول روز با اشعار و كلمه‌های بزرگان سر و كار دارید؛ رابطه میان ادبیات و هنر خوش‌نویسی را چطور می‌بینید؟
ارزگانی: رابطه‌ی ادبیات با خوش‌نویسی بسیار نزدیک و حتا در حد شکل‌دهی یک‌دیگر است. در دنیای خوش‌نویسی، بسا مواردی پیش می‌آید که خوش‌نویس با الهام از مفاهیم «عرفانی، فلسفی، عاشقانه، حکیمانه، حماسی و پندآموز»، طراحی یک قطعه را در ذهن خودش مصور کرده و اجرا می‌کند و یا ممکن است یک شاعر، با دیدن یک قطعه خط و برداشت از ابعاد کلامی، تجسمی و سواد بصری آن، به سرودن شعر بپردازد.
صبح کابل: در هنرهایی مثل موسیقی، برخی از استادان معتقدند تا هنرمند با ساز خود به وحدت نرسد، نمی‌تواند در حد كمال و بلوغ بنوازد؛ آیا می‌توان در خوش‌نویسی هم چنین نظری داشت؟
ارزگانی: بلی. در خوش‌نویسی هم تا خطاط با قلم نی خود به وحدت نرسد، خط خوش ممکن نخواهد بود.
صبح کابل: رشد و پیش‌رفت روز افزون گرافیك و كمپیوتر، چه نقشی در رشد یا عدم رشد هنر خوش‌نویسی می‌تواند داشته باشد؟
ارزگانی: به نظر من اگر به بعد کاربردی خوش‌نویسی توجه داشته باشیم، گرافیک و کامپیوتر برای خوش‌نویسی ممد واقع شده و خیلی کمک کرده است. برای خوش‌نویسان زمینه‌ی کار و تحقیق در ابعاد علمی و فنی هنر خوش‌نویسی فراهم کرده و از جهت دیگر این فرصت را ایجاد کرده تا خوش‌نویس مجبور باشد دور از دغدغه‌های بعد کاربردی خوش‌نویسی، به ابعاد هنری آن به لحاظ مبانی هنرهای تجسمی بپردازد.
صبح کابل: نظر شما در باره‌ی نرم افزارهای رایج خوش‌نویسی چیست؟
ارزگانی: نرم افزارهای رایج در بعد «کاربردی» برای دنیای خوش‌نویسی مثبت است؛ اما اجرای آن کار هرکسی نیست، تنها کسانی می‌توانند آن را به خوبی اجرا کنند که آگاهی و اشراف در مورد مفردات خط و چگونگی ترکیب «توازن و تعادل» داشته باشند.
صبح کابل: تاریخ خوش‌نویسی در افغانستان به چند سال قبل بر می‌گردد؟
ارزگانی: اگر چه نام «افغانستان امروزی» قدامت تاریخی به طول عمر خوش‌نویسی فارسی«نستعلیق و شکسته‌ی نستعلیق» ندارد؛ اما قدامت خوش‌نویسی فارسی«نستعلیق» به پیش از پنج قرن در هرات باستان می‌رسد. اگرچه اقلام دیگری که خوش‌نویسی عربی استند مانند«کوفی، ریحان، نسخ، ثلث، رقاع و توقیع» در خراسان بزرگ قدامت بسیاری دارد و از جمله خط «کوفی» در غزنه و دوران سلاطین غزنوی، به شکل بسیار زیبایی رایج بوده است.
صبح کابل: می‌توانید شماری از استادان خوش‌نویسی معاصر افغانستان را نام ببرید؟
ارزگانی: استاد علی بابا اورنگ، استاد مهدی میرزایی، استاد سعیدی، استاد نجیب الله انوری و برخی دیگر از استادان هستند که در حد بسیار بالایی مصروف خوش‌نویسی هستند.
صبح کابل: آیا شما قایل به خاصیت‌های مفهومی ویژه‌ای برای حروف الفبا هستید و به آن‌ها از جنبه‌های نمادین نیز توجه می‌کنید؟
ارزگانی: بلی. حروف الفبا به تنهایی هم می‌توانند مفهوم‌هایی از لحاظ سواد بصری داشته باشند تا جایی که می‌توان از حروف و یا یک حرف قطعه‌ای را اجرا کرد و نوشت که در قالب هنرهای تجسمی دارای مفهوم باشد.
صبح کابل: به نظرتان شیوه‌های جدید خوش‌نویسی، اعم از تغییراتی كه در دانگ و دوایر، كشیده‌ها و یا نقطه‌ها به وجود آمده، چه رابطه‌ای با تغییرات اجتماعی و ذهنی هنرمند امروز دارد؟
ارزگانی: در یک مرحله تغییراتی در دانگ و ضخامت قلم به وجود آمد که نیاز زمانه «صنعت چاپ سنگی» بود؛ اما امروزه با وجود چاپ دیجیتلی، هیچ ضرورتی به آن دیده نمی‌شود و حتا به گونه‌ای انحراف از اصول نخستین خط و دوری از طبیعت نوک قلم نی است که من معتقدم باید کنار گذاشته شود؛ اما تغییرات تازه که اساس و قاعده‌ی اصلی مفردات خط را لحاظ می‌کند که با اندکی اصلاح با در نظرداشت اصول و مبانی هنرهای تجسمی و گرافیک مدرن باشد، مشکلی ندارد و حتا صلاح و صواب است تا به این طریق ذایقه‌ی روز نیز مراعات و در نظر گرفته شود.
صبح کابل: توصیه‌ی شما به هنرجویان جوان که تازه وارد این عرصه شده اند چیست؟
ارزگانی: به هنرجویان عزیز پیشنهاد می‌کنم که ضمن تمرین مستمر و پی‌گیر، باید مطالعه کنند. قرن‌ها قبل علومی چون«طراحی گرافیک، اصول و مبانی هنرهای تجسمی» به صورت امروز مطرح نبود؛ اما امروز این موارد بسیار مهم و درخور توجه باید باشند و خوش‌نویسیان جوان باید خط را به طور علمی کار کنند.
صبح کابل: جایگاه زنان را در هنر خوش‌نویسی امروز چگونه ارزیابی می کنید؟
ارزگانی: متاسفانه هنر خوش‌نویسی به نوعی از فرهنگ «مردسالار» متأثر است، یعنی تصور این است که این هنر«مردانه» است در حالی که چنین نیست. با تاسف که زنان بسیار کمی استند که خط می‌نویسند.
صبح کابل: به عنوان آخرین سؤال، یکی از زیبا ترین اشعاری را که نوشته‌اید برای ما بنویسید؟
ارزگانی: زیباترین شعر از حضرت مولانا است که نوشته ام؛ «ای برادر موضع ناکشته باش/ کاغذ اسپید ننوشته باش»