جایگاه خالی اقتصاد دورانی در افغانستان

نویسنده: رضا صفری، متخصص ارشد تحقیق و تحلیل

مقدمه
اقتصاد دورانی: اقتصاد دورانی که به آن Circularity نیز گفته می‌شود، نظام اقتصادی‌ای است که هدف آن کم‌کردن ضایعات، بیش‌ترین استفاده از منابع و حفاظت از محیط زیست است. این روی‌کرد بازسازی‌کننده در مقابل روی‌کرد سنتی اقتصاد خطی (linear economy) قرار می‌گیرد که در آن مدل تولید به صورت «دریافت مواد اولیه، تولید و دورانداختن» است. در یک نظام دورانی، مصرف منابع ورودی، ضایعات خروجی و ضایع‌شدن انرژی با بستن یا کوچک‌کردن حلقه‌های مواد و انرژی، کم‌تر می‌شود.(گزارش UNIDO سال ۲۰۱۹).
در این اقتصاد از طریق طراحی مجدد، تعمیر مجدد، استفاده‌ی مجدد، تولید مجدد و بازیافت (۵R) می‌توان به صورت بلندمدت به اهداف این اقتصاد دست یافت. مدافعین این نظام اقتصادی، ادعا می‌کنند که چنین دنیای پایداری به معنای اندکی کاهش در سطح کیفیت زندگی مردم نیست و می‌توان بدون ایجاد مصارف اضافی برای تولیدکنندگان یا کاهش عواید شان، آن را محقق کرد.
هدف سازمان ملل در مورد اقتصاد دورانی
هدف این سازمان معرفی‌کردن و ارتقای اصول و طرزالعمل‌های اقتصاد دورانی در کشورهای در حال توسعه است، تا از این طریق موانع شناسایی شود و راه حل‌های قابل اجرا پیش‌بینی و پیشنهاد شود و در نهایت اقتصاد دورانی در این کشورها جزو نظام اقتصادی قرار بگیرد. (کنفرانس سازمان ملل، ۲۰۲۰)
ارتباط اقتصاد دورانی و اهداف توسعه‌ی پایدار
طبق بررسی‌های UNIDO و بنیاد آلن مک آرتور (Ellen MacArthur Foundation) اقتصاد دورانی تعداد زیادی از اهداف توسعه‌ی پایدار را حمایت می‌کند که این خود نشان از کامل‌بودن این نظام اقتصادی و هم‌چنین هم‌راستا‌بودن آن با اهداف توسعه پایدار است. که در زیر به ترتیب آورده شده است.
-SDG3 (سلامت) و SDG6 (آب پاک و سالم) که این اهداف به وسیله کاهش زباله و آلودگی هوا و خاک حاصل می شود.
-SDG7 (انرژی ارزان و پاک) به وسیله‌ی ارتقا به منابع انرژی تجدیدپذیر مانند: انرژی بادی، خورشیدی و آبی و …
-SDG8 (کار مناسب و رشد اقتصادی) به وسیله‌ی ایجاد‌شدن شغل‌های جدید توسط اقتصاد دورانی که خود باعث اشتغال و رشد اقتصادی می‌شود.
-SDG9 (صنعت نوآوری و زیرساخت‌ها) استفاده از مواد اولیه‌ی قابل بازیافت و شیوه‌های تجاری جدید، از جمله استفاده از تجارت الکترونیک در این صنایع خود باعث کاهش ضایع‌شدن انرژی و منابع طبیعی خواهد شد.
-SDG12 (تولید و مصرف مسوولانه) با تغیر در ذهنیت که برای منابع ارزش قایل شویم و عادت‌های مصرف‌کردن ناپایدار را در مشاغل دولتی و خصوصی و زندگی از میان برداریم. به طور مثال در تولید از انرژی‌های پاک استفاده شود و مصرف‌کنندگان نیز در مصرف‌کردن صرفه‌جویی بکنند و از حداکثر عمر آن استفاده بکنند.
-SDG13 (اقدامات برای اقلیم) با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای(GHG) در استخراج و پروسس منابع.
-SDG15 (زندگی روی زمین) با کاهش تاثیر استخراج و پروسس منابع، بر تنوع زیستی و زمین تاثیر مثبت گذاشته می‌شود؛ به طور مثال در تولید کاغذ از مواد جای‌گزین جدید به جای قطع درختان استفاد شود.

اقتصاد دورانی در افغانستان
سازمان ملل در کشورهای در حال توسعه، برنامه‌های مختلفی را با موضوع اقتصاد دورانی اجرا کرده است که هرکدام از این برنامه‌ها بخشهایی از نظام اقتصاد دورانی بوده و هدف آن آشناشدن این کشورها با نظام اقتصادی و پذیرفتن آن بود؛ به طور مثال برنامه‌ای تحت عنوان جلوگیری از ضایع‌شدن منابع آب در کشورهای افریقایی انجام شده است و تاکید سازمان ملل بر این است که با حمایت‌های مالی و تکنالوژی و ظرفیت‌سازی می‌توان در کشورهای در حال توسعه به این هدف دست یافت، که ما می‌توانیم از این فرصت استفاده کنیم و خواستار اجرای اقتصاد دورانی در کشور افغانستان شویم و از حمایت‌های مالی، تکنالوژی و ارتقای ظرفیت این سازمان بهرهمند شویم.

برآورد شده که اقتصاد دورانی در سویدن، منجر به ایجاد ۱۰۰ هزار شغل جدید شده است. مطالعات دو گروه تحقیقاتی بریتانیایی نشان می‌دهد که استفاده‌ی مجدد، تعمیر و بازیافت می‌تواند بیش از ۲۰۰ هزار شغل جدید در انگلستان و ۱٫۲ میلیون شغل در اتحادیه‌ی اروپا ایجاد کند.

مزایای کلیدی افغانستان در پذیرفتن اقتصاد دورانی
− با توجه به این که افغانستان سال‌ها درگیر جنگ بوده است، بسیاری از زیرساخت‌های آن از بین رفته و سال‌ها از سایر کشورها از هر لحاظ عقب افتاده است و بعد از پایان جنگ، باز هم مشکلات بسیاری، از جمله نبود امنیت در کشور باعث شده است که توسعه و بازسازی به آرامی پیش برود و نظام اقتصادی این کشور نیز، با سرعت کمی به پیش می‌رود و هنوز در مراحل اولیه‌ی خود است. بنا بر این اگر از همین اول نظام اقتصادی دورانی وارد کشور افغانستان شود در آینده مورد پذیرش همه قرار خواهد گرفت و به صورت یک کلتور در خواهد آمد و موثرتر واقع خواهد شد.
− با توجه به این که جذب سرمایه‌گذاری خارجی و هم‌چنین سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و صنعت، به دلیل ناامنی‌های کشور کم است و این احتمال وجود دارد که با به‌نتیجه‌رسیدن توافق‌نامه‌ی صلح با طالبان، اوضاع امنیت کشور بهتر شده و سرمایه‌گذاری‌ها در بخش‌های مختلف افزایش بیابد. بنا بر این با تغییر قوانین در زمینه‌ی راه‌اندازی کسب‌وکارها و نظارت بر آن‌ها در جهت حمایت از محیط زیست و در واقع درنظرگرفتن اصول اقتصاد دورانی، یک مزیت رقابتی در این زمینه برای راه‌اندازی و ادامه‌ی فعالیت، کسب‌وکارها ایجاد می‌شود که این خود باعث نوآوری در بخش‌های گوناگون صنعت و اقتصاد به دلیل نیاز به طراحی مجدد مواد، کالاها و پلان‌ها در جهت اقتصاد دورانی خواهد شد.
− با توجه به این که کشور افغانستان خیلی از کالاها و مواد اولیه‌ی مورد نیازش را از خارج کشور تامین می‌کند، با استفاده از اصول اقتصاد دورانی، یعنی صرفه‌جویی در استفاده از منابع و کالاها و استفاده‌ی مجدد از آن‌ها، باعث می‌شود در مقابل تغییرات اقتصادی جهانی کم‌تر آسیب ببیند. (مثال تغییرات نرخ ارز یا قیمت نفت یا کرونا)
− افغانستان کشوری است که دارای منابع دست‌نخورده‌ی زیادی است و با توجه به کاهش منابع در دنیا، با استفاده از اقتصاد دورانی می‌تواند در منابع خود صرفه‌جویی بکند و در آینده دارای مزیت رقابتی خوبی باشد.
− با توجه به نرخ فقر و بیکاری بالا در افغانستان، اقتصاد دورانی می‌تواند در زمینه‌های مختلف، از جمله تعمیر و بازیافت اشتغال‌زایی بکند که این خود باعث رشد اقتصادی و حفاظت از محیط زیست نیز خواهد شد.
− با توجه به این که افغانستان هنوز درگیر جنگ است، ضایعات در این کشور زیاد تولید می‌شود؛ از جمله ضایعات فلزات که می‌توان با بازیافت آن‌ها تا حدی نیاز کشور را برطرف کرد و از واردات نیز کم کرد.
− استفاده از آب‌های زیرزمینی در افغانستان به شدت افزایش یافته است که این خود باعث می‌شود در آینده دچار مشکل شود و هم‌چنین آب‌های ضایعاتی نیز بازیافت نمی‌شود که این خود باعث آلودگی محیط زیست و حیف‌شدن آن‌ می‌شود. از طرفی دیگر، استفاده از پلاستیک در افغانستان نیز زیاد است که خود باعث تخریب محیط زیست خواهد شد.
− استفاده از سوخت‌های فسیلی نظیر زغال سنگ برای گرم‌کردن در فصل سرما و پترول برای روشنایی و وسایل نقلیه به شدت زیاد است که این باعث آسیب به محیط زیست خواهد شد.
− می‌توان گفت؛ قسمت‌هایی از اقتصاد دورانی به دلیل وضعیت اقتصاد افغانستان در حال اجرا است؛ به طور مثال جمع‌کردن زباله‌ها توسط افراد فقیر یا معتادان که اگر این فعالیت‌ها سازمان‌دهی شود، می‌تواند موثریت بیش‌تری داشته باشد.

نمونه‌هایی از اقتصاد دورانی در جهان
برآورد شده که اقتصاد دورانی در سویدن، منجر به ایجاد ۱۰۰ هزار شغل جدید شده است. مطالعات دو گروه تحقیقاتی بریتانیایی نشان می‌دهد که استفاده‌ی مجدد، تعمیر و بازیافت می‌تواند بیش از ۲۰۰ هزار شغل جدید در انگلستان و ۱٫۲ میلیون شغل در اتحادیه‌ی اروپا ایجاد کند.
در سال روان این شرکت تحقیقاتی بر اساس یافته‌های الن مک‌آرتور ۲۰۱۵ (Ellen Macarthur) نشان داد که چگونه استفاده از روی‌کردهای اقتصاد دورانی، می‌تواند بهره‌وری از منابع در اروپا را تا ۲۰۳۰ تا ۳% افزایش بدهد. این روش‌ها می‌تواند تا ۶۰۰ میلیارد یورو در سال صرفه‌جویی را به ارمغان آورد. هم‌چنین در مقایسه با سایر روی‌کردهای اقتصادی تا ۱٫۸ تریلیون دالر بیش‌تر، منافع را نصیب اتحادیه‌ی اروپا بکند.

نمونه‌هایی از اقتصاد دورانی در افغانستان
پلان یا استراتیژیی به عنوان معرف اصول و روش اقتصاد دورانی در کشور ما وجود نداشته است؛ اما با توجه به شرایط اقتصادی کشور، بعضی از بخشهای نظام اقتصاد دورانی به طور خودکار اجرا می‌شود؛ به طور مثال از انرژی خورشیدی در خیلی از قسمت‌های افغانستان به دلیل نبود برق استفاده می‌شود و هم‌چنین خیلی از کالاها تا حد نهایی آن استفاده می‌شوند و به راحتی دور انداخته نمی‌شود، تا جایی که امکان داشته باشد تعمیر و دوباره استفاده می‌شوند و مورد دیگر این که آشغال‌های قابل بازیافت توسط بعضی افراد از سطح شهر جمع‌آوری می‌شوند.

موانع پذیرش اصول اقتصاد دورانی در افغانستان
یکی از مهم‌ترین موانع پذیرش این اصول در افغانستان، نداشتن آگاهی در مورد مزایای این نظام اقتصادی است و از دیگر موانع می‌توان به وجود مشکلات فراوان در زمینه‌ی نیازهای اولیه برای مردم این کشور دانست که این خود باعث می‌شود به چیزی دیگر اهمیت ندهند؛ یا فکر نکنند و دیگر این که نداشتن حس تعلق به محیط زیست و آیندگان نیز می‌تواند از موانع باشد و در سطح دولت می‌توان به نداشتن برنامه‌ی بلندمدت اشاره کرد، که این خود باعث می‌شود؛ عملی‌کردن اصول یک نظام اقتصادی جدید خیلی کوتاه باشد یا در همان مراحل اولیه باقی بماند. هم‌چنین در زمینه‌ی پذیرش و اجرایی آن مشکلات یا موانع دیگری؛ مانند کمبود بودجه‌ی لازم، تکنالوژی و افراد متخصص نیز در این زمینه وجود دارد.

نیازهای اساسی برای معرفی و اجرای اقتصاد دورانی در افغانستان
افغانستان با توجه به این که دارای مشکلات اقتصادی فراوانی است در قدم اول نیاز به حمایت مالی دارد تا بتواند موانعی را که در بالا ذکر شده است از سر راه بردارد و اقتصاد دورانی را وارد کشور کند و بعد از آن، در بخش‌های مختلف آن نیاز به تکنالوژی به‌روز دارد تا بتواند اصول این اقتصاد را پیادهسازی و به مرحله‌ی عمل برساند. برای انجام این دو مرحله، نیرو‌های متخصص در این زمینه نیاز است که از طریق ارتقای ظرفیت می‌توان آن متخصصین را در کشور تربیت کرد.

منابع
Paper by K. Kummer-Peiry (Kummer EcoConsult) presented at Circular Economy: Development of Recycling Industries meeting,
− Vienna, November 2018
− X. Tong et al., Towards an inclusive circular economy: Quantifying the spatial flows of e-waste through the informal sector in
− China, in Resources, Conservation and Recycling, Volume 135, August 2018, pp. 163-171
− Emerging Compliance Regimes Division and circular economy, UNIDO 2019
− PLASTICS AND CIRCULAR ECONOMY COMMUNITY SOLUTIONS, UNDP 2019
− Industrial Resource Efficiency Division and CIRCULAR ECONOMY, UNDP 2019
− https://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy
− CIRCULAR ECONOMY and the Montreal Protocol Division, UNIDO 2019
− Towards the Circular Economy 1, Economic and business rationale for an accelerated transition; January 2012 Ellen MacArthur Foundation.
− Towards the Circular Economy 2, Opportunities for the consumer goods sector; January 2013 Ellen MacArthur Foundation.