نویسنده: مژده حیدری، دانش‌جوی دانشکده‌ی ژورنالیزم
مقدمه
بحث سواد رسانه‌ای یکی از موضوعات و مبحث‌های خیلی اساسی در جوامع امروزی است. عصر امروز را دانشمندان، عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده‌اند؛ به دلیل این که جوامع و افراد در معرض شدید اطلاعات و پیام‌های رسانه‌ای قرار گرفته‌اند، تشخیص مطالب صدق و کذب کار مشکل و بسا پیچیده شده است. پس دانستن سواد رسانه‌ای و تطبیق آن در جوامع می‌تواند مفید واقع شده و جوامع را به سمت آگاهی و دانایی ببرد.
سواد رسانه‌ای چیست؟
سواد رسانه‌ای؛ یعنی قابلیت و توانایی در تشخیص پیام‌های رسانه‌ای است. سواد رسانه‌ای یعنی این که ما بتوانیم مطالب و پیام‌های رسانه‌ای را تجزیه و تحلیل کرده و بر اساس حقیقت و درک یک موضوع، آن را را بپذیریم. امروزه هزاران مطلب و پیام از دریچه رسانه‌های مختلف مثل تلویزیون، رادیو، شبکه‌های مجازی، بیلبوردها، بروشورها، …در دسترس ما قرار می‌گیرد؛ اما سواد رسانه‌ای ما را کمک می‌کند تا بین مطالب مختلف تفکیک قائل شویم.
در یک کلام، می‌توان گفت که سواد رسانه‌ای یعنی انتخاب هوش‌مندانه و منطقی می‌باشد که به سبب آن می‌توان بین مطالب رسانه‌ای تفکیک قائل شد. سواد رسانه‌ای به ما قدرت این را فراهم می‌کند تا رسانه‌ها را مورد نقد و بررسی قرار بدهیم.
ویژگی‌های مورد نیاز برای کسب سواد رسانه‌ای
–افزایش آگاهی از رژیم رسانه‌ای؛ در این بخش باید به صورت انتخابی برنامه‌ریزی داشته باشیم و زمان خاصی را برای اختصاص‌دادن به تلویزیون، فیلم، بازی‌های الکترونیکی انترنت و رسانه‌های چاپی برای خود و خانواده‌ی خود در نظر بگیریم.
– آموختن انواع مهارت‌های تفکر انتقادی و چند بعدی؛ در این مرحله باید بیاموزیم چه طور تجزیه و تحلیل فعالانه داشته باشیم. ما باید به این موضوع فکر‌کنیم که چه چیزی در متن پیام نهفته است؟ ساختار پیام چگونه ایجاد شده؟ و احتمال حذف‌شدن چه مواردی در آن وجود دارد؟
– در اخیر هم باید بسیار عمیق فراتر از واضحات تفکر کنیم. یکی از قدم‌های بسیار مهم در سواد رسانه‌ای، قدرت تحلیل و تجزیه پیام‌هایی است که در عطف پیام نهان شده است. باید بررسی کنیم که چه کسی این پیام را در رسانه منتشر کرده است؟ هدف از انتشار پیام رسانه چیست؟ چه فرد یا افرادی می‌توانند ذی‌نفع باشند؟ در این نوع رسانه چه کسی تصمیم گیرنده است؟ هدف این رسانه، حمایت از کدام گروه، حزب یا سیاست است؟ و در نهایت رقبای این رسانه چگونه خبرهایی را منتشر می‌کنند؟
تاریخچه سواد رسانه‌ای چیست؟
سواد رسانه به عنوان یک رشته آموزشی در چهل سال اخیر در دنیا ایجاد شده است. اهمیت واژه سواد در سال‌های اخیر بسیار افزایش یافته. کانادا نخستین کشوری بود که در نظام آموزشی خود، رشته سواد رسانه را به صورت رسمی از نظام آموزش و پرورش خود پذیرفت.
هم اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا مانند؛ استرالیا، امریکا، جاپان و… نیز سواد رسانه به عنوان رشته‌ی مجزا و پر مخاطب تدریس می‌شود. کشور‌هایی مانند؛ اتریش، سوئد، ایتالیا، یونان، سوئیس و دانمارک نیز، در حال توسعه نظام آموزشی خود در این رشته کاربردی می‌باشند.
آیا در افغانستان سواد رسانه‌ای مدنظر گرفته می‌شود؟
سواد رسانه‌ای، موضوعی است که در افغانستان به آن بیش‌تر توجه صورت نمی‌گیرد و معمولا در افغانستان مردم تنها به استفاده‌کنندگان مصرفی تبدیل شده‌اند. هر آن چیزی که رسانه به مردم می‌گوید، آن را می‌پذیرند و در مورد امپریالیزم رسانه توجه نمی‌کنند. این که رسانه به فرمانروا و یا امپراطور تبدیل شده و فکر، ذهن و زندگی آن‌ها را مورد هدف قرار می‌دهد.
تأثیرات مخرب نداشتن سواد رسانه‌ای می‌تواند از خانواده‌ها شروع شده و به جامعه برسد. در جامعه افغانی می‌توان به شکل واضح دید که کودکان ساعت‌های طولانی را پای تلویزیون می‌نشینند. در کنار کودکان جوانان زندگی خود را با زندگی در دنيای غرب و فرهنگ غربی مقایسه می‌کنند و گاهی شایعات که از طریق رسانه‌ها نشر می‌شود، آن را چشم بسته می‌پذیرند و در مقابل هیچ تحرک و کارکرد از خود به جا نمی‌گذارند.
نتیجه‌گیری
به عنوان نتیجه‌گیری می‌توان گفت که در افغانستان مردم از سواد رسانه‌ای به میزان بالایی برخوردار نیستند و تنها مخاطبین مصرفی استند؛ هر آن چه رسانه به آن‌ها بگویند می‌پذیرند؛ اما اگر مردم سواد رسانه‌ای داشته باشند سبب می‌شود که:
۱: چگونگی ایجاد پیام‌های رسانه‌ای را درک کنند.
۲: آن چه که رسانه‌ها می‌خواهند ما را به باور آن برسانند را تشخیص بدهند.
۳: تعصبات، اطلاعات غلط و دروغ‌های رسانه‌ای را تشخیص بدهند.
۴: قسمتی از داستان که کتمان می‌شود را کشف کنند.
۵: پیام‌های رسانه‌ای را براساس تجربیات خود، باورها و ارزش‌های‌شان ارزیابی کنند.
۶: پیام‌های رسانه‌ای خود را طراحی، ایجاد و توزیع کنند.
