با وضعیتی که داریم؛ در جنگ و صلح شکست می‌خوریم

اشاره: رحمت‌الله نبیل از چهره‌های مطرح سیاسی افغانستان است. آقای نبیل پیش از این ریاست امنیت ملی افغانستان را بر عهده داشت که در تاریخ پنج‌شنبه، ١٩ قوس ۹۴ با ارسال نامه‌‌ای به رسانه‌ها، دلیل کناره‌گیری خود را «مکدر بودن فضای اعتماد کاری و فشارهای بی‌حد و حصر» رییس‌جمهور بر خود عنوان کرد. با آغاز کارزارهای انتخاباتی در سال روان، وی خود را نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری کرد که تیم انتخاباتی‌اش با نام «عدالت و امنیت» یکی از تیم‌های جدی در انتخابات شش میزان بود. آقای نبیل که از رقیبان اصلی انتخابات بود، در واکنش به اعلام نتایج نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری ۹۸ از سوی کمیسیون مستقل انتخابات و برنده اعلام شدن محمداشرف غنی و ابقای مجددش در پست ریاست‌جمهوری، نتیجه‌ی انتخابات را تقلب‌آمیز خواند و پیشنهاد «حکومت مصالحه‌ی ملی» را داد.

صبح کابل: در شرایط خیلی حساس قرار داریم؛ از دید شما به کدام سمت می‌رویم؟
نبیل: متأسفانه از لحظه‌ای که نتیجه‌ی انتخابات اعلام شد، ما به یک سمتی روانیم که پر از ترس و پر از چالش است. کار کمیسیون انتخابات پروسه‌ی مردم‌سالاری را یک پروسه‎‌ی واهی و بیهوده معرفی کرد. حکومت برآمده از این انتخابات نمی‌تواند اجماع داخلی را به میان بیاورد. آن هم حکومتی که مشخص نیست دوام می‌کند یا نه؛ با وجودی که تلاش دارند کشورها آن را به رسمیت بشناسند. حکومت وحدت ملی یک فرصت بود؛ چون هر کس که در انتخابات شرکت کرده بود، در قدرت بود. حالا که دو حکومت در مقابل هم باشد، معلوم‌دار است که به ضرر افغانستان است.
صبح کابل: پیشرفت گفت‌وگوهای صلح امیدی را برای مردم خلق کرده بود که احتمالا شاید بتواند فرصتی را پیش بیاورد که جنگ ختم شود؛ با این وضعیت صلح به کجا می‌رسد؟
نبیل: صلح با این وضعیت شدیدا متزلزل می‌شود؛ چون انتخابات رقابت است و صلح در نتیجه‌ی رفاقت به میان می‌آید؛ وقتی که هم‌فکر باشیم و تمام دیدگاه‌ها در نظر گرفته شود. بحثی که در دوحه است، من تا حالا آن را به عنوان پروسه صلح نمی شناسم. پروسه‌ای است که بیشتر روی بیرون شدن نیروهای خارجی از افغانستان تمرکز دارد؛ چون صلح را موکول کرده اند به بحث بین‌الافغانی.
پس‌لرزه‌های انتخابات این بحث را با شکست رو‌به‌رو می کند. وقتی یک حکومت نتواند اجماع نسبی را به وجود بیاورد، چگونه با یک آجندای منظم به سمت صلح می‌رود. طالبان از وضعیت آگاهی دارند و می‌خواهند بهره‌برداری کنند. وضعیت فعلی بیشتر به نفع طالب است تا به نفع افغانستان. این بیشتر پراکندگی به وجود می‌آورد و جنجال‌های تازه، این پراکندگی را بیشتر می‌کند. تنش داخلی سبب می‌شود که کشورهای منطقه هم جنگ‌های نیابتی شان را وارد مرحله‌ی تازه‌تر کنند.
از سوی دیگر، ما بسیار وابسته به بیرون استیم. وابستگی‌های ما سبب می‌شود که مشکلات ما هم در صلح و هم در جنگ بیشتر شود. اگر ما در صلح برنده نشویم، در جنگ نیز برنده نیستیم. این دو موضوع به هم ربط داره. تنش‌های داخلی انگیزه‌ی جنگ را در میان سربازان ضعیف می‌کند و هم فرصتی اندکی که برای صلح ایجاد شده را زیر سؤال می‌برد.
صبح کابل: در دوره‌های مختلف تلاش‌هایی برای صلح شده است. در دوره‌ی آقای کرزی و در دوره‌ی آقای غنی، نشست‌های مختلفی برگزار شده تا حالا؛ اما هیچ کدام راه حلی برای جنگ افغانستان پیدا نتوانست؛ چرا قصه‌ی جنگ در افغانستان این قدر پیچیده است در حالی که همه صلح می‌خواهند؟
نبیل: یک تفاوت میان دوره‌ی حامدکرزی و دوره‌ی غنی وجود دارد. جنرال‌های امریکایی اول فکر می‌کردند در جنگ برنده می‌شوند. آن زمان مداخلات منطقه هم تاکتیکی و در محدوده‌های کوچک و محلی بود. حالا امریکا به این نتیجه رسیده که در افغانستان باید روی صلح تمرکز شود. سیاست‌مداران افغانستان نیز همین گونه استند؛ مثلا بزرگان جبهه‌ی شمال سال‌ها پیش فکر می‌کردند که باید جنگ را ببریم. اکنون آن‌ها نیز مثل امریکا فکر می‌کنند. رهبران مجاهدین رده اول، دوم و سوم را ببینید که به مسکو، دوحه و یا به پاکستان می‌روند و با طالبان گفت‌وگو می‌کنند.
طرف مهم دیگر در جنگ افغانستان، پاکستان است؛ پاکستان همیشه جنگ را به عنوان یک وسیله‌ی فشار برای رسیدن به اهداف استراتژیک خود فکر می‌کند. حالا می‌داند که به آن هدف نزدیک شده و تلاش دارد که از طریق صلح به هدفش برسد. وقتی بحث بیرون شدن امریکا مطرح است، پاکستان باز هم شروع کرده اند که با رهبران جهادی نزدیک شوند. پاکستان می‌داند هر حکومتی که در آینده به قدرت می‌رسد، به نفع همان عمق استراتژیک پاکستان است.
صبح کابل: عمق استراتژیک پاکستان چیست؛ این کشور از افغانستان چه می‌خواهد؟
نبیل: پاکستان در افغانستان نظام و حکومتی را می‌خواهد که کاملا در اختیار آن‌ها باشد و بر اساس هدایت آن‌ها رفتار کند. پاکستان می‌خواهد بازار اقتصادی آسیای میانه را تصاحب کند. پاکستان می‌خواهد افغانستان در سیاست خارجی خود مستقلانه عمل نکند. می‌خواهد که از افغانستان منحیث یک «بک‌یارد» یا همان حیاط خلوت اصلی خود استفاده کند.
صبح کابل: یعنی افغانستان قوی، باثبات و آرام به نفع پاکستان نیست؟
نبیل: ما متأسفانه نتوانستیم تا هنوز پاکستان را قناعت بدهیم که افغانستان باثبات به نفع آن‌ها است. نظامیان پاکستان فکر می‌کنند که اگر افغانستان صاحب نظام قوی شود، نفوذ هند در افغانستان بیشتر می‌شود و این کشور در میان دو کشور قدرت‌مند زیر فشار خواهد بود. اکثر سیاست‌مداران ما نیز برنامه‌ی منظم در قبال پاکستان نداشته اند. از نام خط دیورند تاکتیکی استفاده کرده اند. از تریبون هند بر ضد پاکستان از تریبون پاکستان بر ضد هند صحبت کردند.
صبح کابل: باورهایی هم وجود دارد که ما تا سه چهار سال پیش فرصت‌های خوبی داشتیم برای کنترل جنگ و رفتن به صلح. حالا در کنار پاکستان، کشورهایی مانند ایران، روسیه، چین و هند نیز مستقیما دخیل شده اند. شما هم به همین باور استید؟
نبیل: قصه‌ی صلح بسیار پیچیده شده است. نه تنها کم که خیلی پیچده شده است. هر قدر که اهداف تاکتیکی به طرف اهداف استراتژیک به پیش می‌رود، جنگ را پیچیده‌تر می‌کند و جنگ نیابتی جدی‌تر می‌شود. من باور دارم که جنگ مغلق شده می‌رود. اگر امریکا و حکومت افغانستان در گفت‌وگوی شان با طالبان به نتیجه نرسند و طالبان عملیات بهاری شان را اعلام کنند، وضعیت بدتر می‌شود؛ برای این که ما درگیر اختلافات داخلی استیم.
صبح کابل: یعنی فکر می‌کنید ما در داخل دچار وضعیتی خواهیم شد که از ارتش در مقابل مردم کار گرفته شود؟
نبیل: ما و شما دیدیم که در مقابل جنبش روشنایی از نیروهای امنیتی کار گرفته شد. یک جنبش عدالت‌خواهی بود و حق شان بود که اعتراض و خواست‌های شان را مطالبه کنند. در قضیه‌ی دفن دوباره‌ی کلکانی دیدیم. در قضیه‌ی قیصاری دیدیم. در چندین قضیه‌ی دیگر دیدیم که از نیروهای نظامی بر علیه مردم استفاده شد. در ارگ ریاست‌جمهوری حوصله‌ی استراتژیک وجود ندارد. تمام تصامیم بر اساس احساسات گرفته می‌شود که باز عکس‌العمل خطرناک دارد. ترس من این است که اگر وضعیت کنونی دو سه ماه دیگر همین گونه دوام پیدا کنند، اردو و پولیس ما بیشتر درگیر این جنجال‌ها خواهد شد.

صبح کابل: به دلیل پیشنیه‌ی کاری تان در نهادهای حساس، اطلاعات دقیق و زیاد دارید. با وجودی مشکلات گسترده‌ای که از آن یاد کردید، به نظر شما روندی را که آقای خلیل‌زاد به پیش می‌برد، موفق خواهد بود یا نه؟
نبیل: موفقیت به نفع کی؟ به نفع نظام جمهوری فکر نمی‌کنم. اگر به ختم جنگ منجر شود باز هم بسیار چیزها را از دست می‌دهیم. فرض کن رفتیم به سمت دیالوگ بین‌الافغانی. اول تهیه‌ی لیست هیأت بسیار جنجال‌برانگیز خواهد بود. حکومت لیست خود را ارائه خواهد کرد و این لیست را طالبان رد می‌کنند؛ چون متأسفانه حق ویتو فعلا با طالب و پاکستان است. گیریم که یک هیأت همه‌شمول تشکیل شد، اختلافات داخلی ما را با مشکل روبه‌رو می‌کند. همین حالا عکس‌های هم‌دیگر را پایین می‌کنند و در بسیاری ولایات سلاح توزیع می‌شود. گیریم که به توافق رسیدیم، در نشست بین‌الافغانی؛ چون بحث روی مسائل کلان ملی است. بحث امارت یا جمهوریت، انتخابات یا شورای اهل خبره، ادغام طالب در نظام یا نظام در طالب، چه کار می‌توانیم بکنیم.
صبح کابل: پس چه کار بهتر است. رفتن به سمت جنگ با طالبان و یا نشستن روی میز گفت‌وگو با طالبان؟ در حالی که به باور شما احتمال باخت افغانستان بسیار زیاد است.
نبیل: ما باید به خاطر به دست آوردن اهداف کلان ملی و سلامت افغانستان، حد اقل به خاطر حفظ نظام، از خودخواهی‌های خود بگذریم. برای بیرون رفتن از این وضعیت، ما طرح مصالحه‌ی ملی را پیشنهاد کردیم. طرح ما این است که بیاییم نیت طرف‌های مختلف از جمله نیت طالبان را بسنجیم که چقدر برای افغانستان قربانی می‌دهند. طالبان هم عین کار را بکنند و بیایند در کندهار روی آجندای صلح بحث کنند. حکومت بعدی که ساخته می‌شود، به رهبری نسل جدید باید باشد که در جنجال‌های چهل سال گذشته دخیل نبودند. در پهلویش یک شورای سرتاسری ساخته شود که در آن تمام چهره‌های سیاسی و جهادی و نسل امروز که شامل جوانان و زنان اند حضور داشته باشند. در پالیسی‌سازی‌ها این شورا نقش داشته باشد و در عمل حکومت.
صبح کابل: فکر می‌کنید این طرح شما را طرف‌های درگیر در جنگ افغانستان بپذیرند؟
نبیل: این طرح را من دو سال پیش مطرح کرده بودم. یک نامه نوشته بودم برای سران حکومت وحدت ملی. در آن نامه از آقای غنی و عبدالله خواسته بودم که بیایید استعفا بدهید. یک تان سر انتخابات تمرکز کنید و دیگر تان سر صلح؛ نکردند. حالا هم همین خودخواهی‌ها را که می‌بینیم و وابستگی‌های بیرونی را که می‌بینیم مشکل است. ما وابستگی بیرونی بیشتر داریم تا وابستگی داخلی. کشورهای دیگر از ما استفاده می‌کنند.
صبح کابل: یعنی می‌گویید که استفاده‌ی ابزاری از سیاست‌گران ارشد افغانستان هنوز هم وجود دارد؟
نبیل: بیشتر هم شده متأسفانه. شما فکر کنید مثلا فردا یا پس فردا داکتر عبدالله در چند ولایت والی معرفی کرد. در مقابل غنی به اردو دستور بدهد که نگذارید. تنش شروع می‌شود و این یک جرقه است که آتش را روشن می‌کند. یاد من است؛ اما شما را نمی‌دانم که جنگ در کوته‌ی سنگی کابل بر سر یک عکس میان حزب وحدت و حزب اتحاد به رهبری استاد سیاف شروع شد.
یک تعداد که در ارگ استند این مشکلات را تجربه نکردند و فکر می‌کنند که قدرت دارند و با قدرت اردو هر کاری می‌توانند بکنند. از میدان هوایی مستقیم آمده ارگ و به قدرت رسیده اند. از مشکلات داخلی افغانستان خبر ندارند. ما در چهل سال گذشته به دلیل برخوردهای احساساتی دچار مشکل بودیم.
دموکراسی فعلی ما هم متأسفانه همانگونه شده است؛ چون ما به اساس واقعیت‌های جامعه آن را نساختیم. از غرب کاپی کردیم. این مشکل مداخله‌ی کشورهای منطقه را در افغانستان ساده کرده است.
صبح کابل: شما مدت زیادی با آقای غنی همکار بودین. در دوره‌ی حامدکرزی و پس از آن که رییس‌جمهور شد مدتی رییس امنیت ملی شان بودین. چه فکر می‌کنید واقعا آقای غنی می‌خواهد صلح در افغانستان بیاید؟
نبیل: در این شکی نیست که اشرف‌غنی آدم بسیار کتاب‌خوان است و مطالعه می‌کند؛ اما مشکل غنی این است، همان چیزی را که در کتاب‌ها خوانده می‌خواهد در جامعه تطبیق کند. در حالی که جامعه ظرفیت پذیرش آن را ندارد. جامعه‌ی ما بسته و آسیب‌پذیر است. چهل سال جنگ، اختلافات گسترده‌ای را ایجاد کرده است. کرزی صاحب بیشتر کوشش می‌کرد که گذاره کند. همین گذاره‌ی زیاد اداره‌اش را ضعیف کرده بود. داکتر غنی گذاره نمی‌کند و گذاره نکردن اداره‌اش را ضعیف کرده است.
صبح کابل: خوب با این شرایط سرنوشت صلح چه می‌شود؟ بسیاری‌ها می‌گویند که هرچه امریکا بخواهد، همان خواهد شد.
نبیل: ببینید همین وابستگی ۴۰ساله، ما و شما را این گونه بار آورده است که هیچ کس نمی‌خواهد از خود تحرک داشته باشد. این طور هم نیست که همه چیز به دست امریکا باشد. امریکا در سوریه نمی‌خواست که وضعیت آن‌گونه شود، در عراق هم‌چنان. در بسیاری موارد امریکا یک چیزی می‌خواست؛ اما نتیجه طور دیگری شد. در جنگ افغانستان هم امریکا نخست چیزی دیگری می‌خواست؛ اما پاکستان کنترل جنگ افغانستان و کنترل امریکا را به دست گرفت. طالبان هم از پاکستان هدایت می‌گیرند و امریکا هم از پاکستان مشوره می‌گیرد.
صبح کابل: یعنی از دید شما پاکستان این قدر قدرت‌مند است که حتا امریکا را در منطقه مدیرت می‌کند و سرنوشت ما را رقم می‌زند؟
نبیل: پاکستان قوی نیست، ما ضعیف استیم. چرا پاکستان در دیگر کشورها نمی‌تواند این کار را بکند. همسایه‌های دیگرش را چرا نمی‌تواند این گونه مانند ما بچرخاند. پاکستان قوی نیست، ما بسیار ضعیف شدیم. تکه تکه شدیم. ما بیشتر ارزش‌های بیرونی را تعریف می‌کنیم؛ به جای این که ارزش‌های داخلی را رویش تمرکز کنیم.
صبح کابل: جدا از طرحی را که گفتید چه کارهای باید شود تا به صلح برسیم؟
نبیل: من اگر به جای اشرف‌غنی بودم، به این شیوه اول انتخابات برگزار نمی‌کردم، که حالا شده. حالا اشرف غنی باید به خاطر بقای افغانستان نزد تمام افغان‌هایی که در مسائل صلح نقش می‌داشته باشند مراجعه کند و به حرف‌های شان گوش کند و دیدگاه‌های شان را قبول کند. حتا اگر ضرورت باشد، معذرت‌خواهی هم بکنند. مردم را بسیج کند که یک جا به سمت صلح برویم. نمی‌شود که ما از هر چیزی تاکتیکی استفاده کنیم؛ مثلا یک مثال بسیار ساده اش ۲۶ دلو بود. از مجاهدین یک نفر هم در خیمه‌ی لویه جرگه نبود. ما نمی‌توانیم به خاطر پوشش اشتباهات خود، اشتباهات بسیار استراتژیک‌تر را انجام بدهیم. مشکل ما در افغانستان این است که ما هیچ وقت پلان B و C نداریم. دلیلی که ما همیشه شکست می‌خوریم، همین است.
صبح کابل: پس شما نسبت به آینده‌ی صلح خوش‌بین نیستید و فکر می‌کنید که احتمالا باز هم شکست می‌خوریم؟
نبیل: در شرایط کنونی هیچ خوش‌بین نیستم و باور دارم با این وضعیت رفتن به صلح، شکست در پی دارد.
صبح کابل: اگر تا زمان شروع فصل جنگ در سال دیگر ما در بخش صلح به نتیجه‌ای نرسیم، وضعیت سال آینده را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
نبیل: سال دیگر را جنگ بسیار متفاوت‌تر و شدیدتر پیش‌بینی می‌کنم؛ چون ما هم در داخل خانه با مشکل روبه‌رو استیم و هم در بیرون.
صبح کابل: فکر می‌کنید امریکا افغانستان را تنها خواهد گذاشت؟
نبیل: رییس جمهور امریکا پیام های بسیار واضح می فرستد. امریکا می‌گوید ما در افغانستان در پی ملت سازی نیستیم. تا جای که مه خبر دارم امریکا می‌گوید مشکل افغانستان به دلیل تنش میان کشورهای منطقه است و هیچ ربطی به آنها ندارد.
صبح کابل: اگر حرف ویژه‌ی داشته باشید بفرمایید؟
نبیل: روزهای بسیار سختی سر افغانستان آمده است. پیامم به جوانان خصوصا برای نسلی که نه جزء بحران بودند و نه عامل بحران، این است که نگذارند قربانی بحران شوند؛ چون جوانان می‌توانند افغانستان را نجات بدهند واقعا اگر یک دست باشند.