محمداشرف غنی، رییسجمهور افغانستان، همزمان با تکیه بر کرسی ریاستجمهوری، طرحهای برای مدیریت آبهای کشورش ارایه و مهار آبها را، یکی از اولویتهای کاری خود قلمداد کرد؛ طرحهایی که با استقبال بیشتر شهروندان کشور روبهرو شد.
یکی از مهمترین طرحهای مدیریت آب افغانستان، مدیریت رودخانهی هیرمند بود که در نهایت به سیستان و بلوچستان ایران، میریزد. آقای غنی، گفته بود که با توسعهی سد کجکی، یک میلیارد مترمکعب آب بیشتر در این سد ذخیره و صد مگاوات برق نیز تولید خواهد شد.
در بخش مهار آبها، بیشترین تمرکز حکومت افغانستان در چند سال گذشته در ولایتهای غربی و جنوبی کشور بوده است؛ در غرب افغانستان، کار روی سدهای سلما در هرات، بخشآباد در فراه و کمالخان در نیمروز و همچنان در جنوب افغانستان، تلاش روی بهرهگیری از سدهای کجکی در هلمند و دهله در کندهار، جریان داشته است.
در دو دورهی کاری آقای غنی به عنوان رییسجمهور، دو سد بزرگ آبی افغانستان در غرب این کشور گشایش یافت که افتتاح هر دو بند، با تشریفات ویژهی دولتی و حضور مقامهای بلندرتبهی حکومتی در سطح رییسجمهور به همراه بود. این بندها در حالی که مدتها میشود از سوی رییسجمهور غنی گشایش یافته است؛ اما، شهروندان میگویند که از این بندها نه آبی برای آنها رسیده و نه برقی.
بیثمری بند سلما
پنج سال پس از گشایش بند سلمای هرات در غرب افغانستان، مقامهای محلی این ولایت با انتقاد از نیمهکارهماندن آبراههای این سد آبی، میگویند که آب سد سلما به دلیل تکمیلنشدن ساخت بقیهی آبراهها، به زمینهای کشاورزی نمیرسد.
زمینهای کشاورزی هشت ولسوالی غربی هرات به شمول ولسوالیهای کهسان، غوریان و زندهجان، سالهاست که انتظار رسیدن آب بند سلما را میکشد؛ اما پس از پنج سال از بهرهبرداری این سد، هنوز آبی از آن به این زمینهای کشاورزی نرسیده است.
بشیراحمد احمدی، سرپرست ریاست زراعت، آبیاری و مالداری هرات، میگوید: «آبراهها هنوز ساخته نشده است. امسال اکثر زمینهای کشاورزی به دلیل نبود آب، کشت نشده اند. اگر این آبراهها به وقت و زمانش ساخته شود، از ضایعات آب جلوگیری میشود و در پهلوی آن، دهها هزار جریب زمین دیگر هم میتوانند از این آب مستفید شوند.»
آمار ریاست حوزهی دریایی هریرود-مرغاب، نشان میدهند که پنج سال پس از گشایش بند سلما در ولایت هرات، تنها ۴۰ درصد آبراههای این بند تکمیل شده و بقیه آبراههای ضروری این بند، تا هنوز ساخته نشده است.
سیدعمر اسحاق، رییس حوزهی دریایی هریرود- مرغاب، میگوید که تا اکنون حتا ۵۰ درصد از کانالهایی که باید ساخته میشد، ساخته نشده است. «در مجموع، ما ۱۱۸ کانال داریم. از این میان، تنها برای ۴۰ الی ۵۰ کانال، سربند درست شده است.»
با این حال، مقامهای شرکت برقرسانی افغانستان (برشنا) در غرب افغانستان، میگویند که به دلیل تکمیلنشدن آبراههای بند سلما، آب در این بند به قدری ذخیره نمیشود که از آن برق تولید شود. به گفتهی آنها، ظرفیت تولید انرژی از این بند در حال حاضر فراهم نیست و مسؤولان، بیشتر بر روی آبیاری اراضی از این بند تأکید دارند.
محمدطاهر عارف، رییس شرکت برشنا در ولایت هرات، میگوید که در حال حاضر به دلیل کمبود آب، بند سلما ظرفیت تولید برق را ندارد و مدتها است که از این بخش، برقی برای ولایت هرات فراهم نمیشود. او، همچنین اضافه میکند که از ابتدای گشایش این بند، مقدار بسیار کمی برق تولید شده که در مواقع ضرورت، حدود ۲۰ مگاوات برق تولیدی از این بند به برق شهری هرات اضافه شده است.
آقای عارف، میگوید که از بند سلما بیشتر در بخش آبیاری زمینهای کشاورزی استفاده میشود و به دلیل کمبود آب در ذخیرهی این بند، در بخش تولید برق، استفادهی چندانی از این بند صورت نگرفته است.
بند سلما در اوایل سال ۱۳۹۵ با کمک مالی هندوستان ساخته شد. کابینهی هند در سال ۱۳۹۴، بودجهی ۲۹۰میلیوندالری این پروژه را تصویب کرد. نارندرا مودی، نخستوزیر هند، شخصا در برنامهی گشایش این بند با رییسجمهور اشرف غنی شرکت کرد و این بند، به نام بند دوستی افغانستان-هند نامگذاری شد. در اعمار این بند حدود ۷۰ میلیون دالر هزینه شده است که ظرفیت نگهداری ۶۴۰ میلیون مترمکعب آب را دارد.
در ابتدای افتتاح این بند، اعلام شد که سد سلما ظرفیت تولید ۴۲ مگاوات برق را دارد و آبیاری حدود ۸۰ هزار هکتار زمین کشاوری اطرافش را دارد؛ چیزی که در صورت تحقق کامل آن، به طور مستقیم باعث رونق بخش کشاورزی و تولید انرژی در کشور میشد.
مقامهای حکومت افغانستان نیز اذعان کرده اند که به دلیل مدیریت ناسالم، از این سد طوری که باید استفاده میشد، استفاده صورت نگرفته است.
چند ماه پیش، محمداشرف غنی، در هشتم حمل سال روان خورشیدی در نشست شورای عالی جوانان، از مدیریت آب بند سلما انتقاد کرد و گفت که از آب بند سلما، هنوز استفادهی درست نمیشود. او در این نشست گفت: «سلما را ساختم. ۷۶۰ ملیون مترمکعب آب ظرفیت دارد؛ اما شش سال میشود از این بند استفاده نمیشود. نگذارید سرنوشت بندهای دیگر نیز چنین شود.»
ساخت بخش سوم بند کمالخان در بهار سال ۱۳۹۶ آغاز شد. بودجهی ساخت آن ۷۸ میلیون دلار اعلام شده بود. آبگیری آزمایشی این بخش، در ماه عقرب ۱۳۹۹ و آبگیری کامل این سد در ماه دلو سال گذشتهی خورشیدی آغاز شد. در دوران ساخت این بند، ۲۰ نفر از نیروهای محافظ آن کشته و ۱۸ نفرشان زخمی شدند. رییسجمهور افغانستان، در آغاز مراسم به پای منار یادبود این کشتهشدگان، اکلیل گل گذاشت.
چرا آب در کاسهی کمالخان خشکید؟
سد کمالخان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران در ماه حمل امسال با حضور رییسجمهور افغانستان و پس از تکمیل آبگیری، رسما گشایش یافت.
کار ساخت این سد بر روی رودخانهی هیرمند افغانستان از بهار سال ۱۳۹۶و با صرف بودجهی ۷۸ میلیون دالر در مدت چهار سال به پایان رسید. آقای غنی در مراسم گشایش این سد، گفت که آب هیرمند قرنها بود از افغانستان خارج میشد؛ ولی اکنون مدیریت آن به دست افغانستانیها است و آن چه در معاهدهی آب که میان ایران و افغانستان آمده، عملی خواهد شد؛ «اما زیادتر از تعهد، گپ (سخن)، مذاکره است.»
ساخت بخش سوم بند کمالخان در بهار سال ۱۳۹۶ آغاز شد. بودجهی ساخت آن ۷۸ میلیون دلار اعلام شده بود. آبگیری آزمایشی این بخش، در ماه عقرب ۱۳۹۹ و آبگیری کامل این سد در ماه دلو سال گذشتهی خورشیدی آغاز شد. در دوران ساخت این بند، ۲۰ نفر از نیروهای محافظ آن کشته و ۱۸ نفرشان زخمی شدند. رییسجمهور افغانستان، در آغاز مراسم به پای منار یادبود این کشتهشدگان، اکلیل گل گذاشت.
گشایش این سد در غرب افغانستان، با تشریفات و مانور ویژهی سیاسی همراه بود؛ طوری که حکومت اشرفغنی آغاز به کار آن را یکی از دستآوردهای بزرگش عنوان کرد. مانور سیاسی اشرف غنی، در گشایش این سد آبی، فراتر از مرزهای افغانستان رفت و به ایران هشدار داد که دیگر حکومتش به کشور همسایه، آب «رایگان» نمیدهد. او، گفت که اگر ایران آب میخواهد، در مقابل باید به افغانستان نفت بدهد.
با وجود هزینهی هنگفت مالی و تلفات انسانی، اکنون اما با گذشت سه ماه پس از گشایش سد کمالخان، آب در کاسهی این سد خشکیده و در پی تبخیر آبهای ذخیرهشدهی آن، نه برقی برای مردم نیمروز تولید شده و نه آبی هم برای زمینهای کشاورزیشان.
گلاحمد نورزاد، نمایندهی مردم نیمروز در مجلس نمایندگان، میگوید که اگر حکومت برای رفع نیازمندی آبی مردم نیمروز، کاری نکند، فاجعهی انسانی در این ولایت رخ خواهد داد. به گفتهی او، در حال حاضر، باشندگان شهر زرنج، مرکز این ولایت و ولسوالیهای کنگ و چخانسور، با قحطی روبهرو استند.
آقای نورزاد میگوید: «مردم این ولایت به امید بهرهبرداری از پروژهی بند کمالخان، پول زیادی هزینه کرده اند و امید داشتند، تکمیل این پروژه در کنار آبیاری زمینهای زراعتی، مشکلات کمبود آب آشامیدنی نیمروز را نیز برطرف کند؛ اما، حالا مردم با کمبود جدی آب آشامیدنی روبهرو استند.»
با این حال، آگاهان محیطزیستی، دلیل خشکشدن آب در کاسهی بند کمالخان و کمشدن آب سدهای دیگر افغانستان را چالش فنی-مدیریتی و چالش تغییرات اقلیم میدانند.
حسن غلامی، کارشناس محیطزیستی، میگوید که ساختن بندها تجربهی نو در افغانستان است و شاید عدم دسترسی به تکنالوژی، یکی از عاملهای اصلی مشکلهای فنی در ساخت این بندها باشد.
آقای غلامی، به روزنامهی صبح کابل میگوید: «بخش مدیریتی، مطالعات اقتصادی و اجتماعی بندها خیلی باید دقیق باشد. سعی شود کاسهی بند در جایی طرح شود که کمترین امکان نفوذ آب به لایههای زیر زمین وجود داشته باشد. خود ساختن سازهی بند نیز باید مطالعهی دقیق شود که این سازه، آب را از خود نفوذ ندهد.»
به باور این آگاه محیطزیستی، تغییرات اقلیمی نیز در کاهش آبهای حوزهی هیرمند و بندهای دیگر افغانستان، تأثیر داشته است. به گفتهی آقای غلامی، افغانستان در دو سال گذشته با کاهش ۷۰درصدی بارندگی روبهرو بوده است. «در حال حاضر، آبی که از سرچشمههایی که مربوط به هیرمند میشود؛ از جمله دایکندی و ارزگان، به سمت بند سلما و کمال خان سرازیر نمیشود، در مجموع کاهش آب و بارندگی در دو سال گذشته وجود داشته است.»
دومین بند بزرگ افغانستان در کنترل طالبان
چند هفته پیش، شورشیان طالب و مقامهای حکومتی، تأیید کردند که پس از ماهها جنگ شدید در کندهار، طالبان دومین بند بزرگ آبی افغانستان را در اختیار گرفتند.
مقام های محلی، میگویند که بند دهله که از طریق یک شبکهی متشکل از کانالهای مختلف، امکان آبیاری زمینهای زیادی را برای کشاورزان کندهاری ایجاد میکند و همچنان آب آشامیدنی شهر کندهار را تأمین می کند، اکنون تحت کنترول طالبان درآمده است.
قاری یوسف احمدی، یکی از سخنگویان طالبان، گفته است که «ما بند دهله را در ارغنداب کندهار تصرف کردیم.»
حاجی گلبدین، ولسوال ولسوالی همجوار، تأیید کرد که این بند «اکنون تحت کنترول طالبان است». او گفت: «نیروهای امنیتی ما … خواهان دریافت نیروهای کمکی شده اند؛ اما خواستهی آنها عملی نشده است.»
بند آب دهلهی کندهار در حالی به دست شورشیان طالب میافتد که در روز های اخیر، همزمان با آغاز روند خروج نیروهای امریکایی از افغانستان، درگیری ها در ولایتهای مختلف افغانستان شدت گرفته است.
توریالی محبوبی، رییس ادارهی تنظیم آب کندهار، میگوید که طالبان اخیرا به کارمندان بند دهله هشدار داده بودند که سر کار نیایند.
یک گزارشگر خبرگزاری فرانسه در کندهار نیز گفته است که ماه گذشته شورشیان، پُلی را که بند دهله را به ولسوالیهای همجوار وصل میکرد، انفجار داده اند.
بند دهله حدود ۷۰ سال پیش توسط امریکاییها ساخته شد تا به این وسیله امکان آبیاری زمینهای کشاورزی هفت ولسوالی کندهار فراهم شود. در سال ۲۰۱۹ بانک توسعهی آسیایی، کمکی به ارزش ۳۵۰ میلیون دالر به افغانستان را تأیید کرد تا بخشی از آن برای گسترش پروژهی ساخت مخازن آب استفاده شود.
مناطق اطراف این سد در طول شش ماه گذشته شاهد جنگهای شدید بوده است؛ اما مقامهای دولتی در ماه اپریل، این محدوده را پاکسازیشده اعلام کردند. مقامهای دولتی در آن زمان، گفتند که طالبان پیش از عقبنشینی، در سراسر این منطقه به شمول مجتمع های مسکونی، مواد منفجره کار گذاشته بودند.
بند دهله، دومین بند بزرگ افغانستان است که ۶۷ سال قبل بر روی رودخانهی ارغنداب ساخته شد. این بند، یکی از شاخههای اصلی دریای هلمند است که به فاصلهی ۳۴ کیلومتری به طرف شمالشرق ولایت کندهار موقعیت دارد.
بند دهله، بند خاکی است که ۵۵ متر ارتفاع و ۵۴۰ متر طول دارد. ظرفیت ذخیرهی کاسهی بند آن به ۴۷۸٫۶ میلیون مترمکعب آب میرسد. بند دهله در گذشته ۶۴۰۰۰ هکتار زمین کشاورزی را آبیاری میکرد؛ اما با گذشت زمان، کاسهی بند تقریباً %۴۰ توسط رسوبات پر شده که ظرفیت ذخیرهی آن در حال حاضر، نزدیک به ۲۸۸ میلیون مترمکعب آب کاهش یافته است.
به گفتهی مسؤولان محلی ولایت کندهار، این بند پس از ۳۴ سال برای نخستینبار زودهنگام پر شده و امکان سراریزشدن آن فراهم شده است.
جریان کار در شبکههای اجتماعی
ادارهی ملی تنظیم امور آب افغانستان، در ماه حمل امسال، اعلام کرد که کار ساخت ۱۳ بند آب در این کشور جریان دارد و قرار است به زودی کار برخی از این بندها، تکمیل و افتتاح شوند.
این اداره تأکید کرد که اکنون کار روی بندهای کجکی در هلمند، بخشآباد در فراه، مچلغو در پکتیا، سلطان در غزنی، توری در زابل، پلتو در پکتیکا، شاهوعروس در کابل، پاشدان در هرات، شورابک در بدخشان و بندهای سرآب و شفلوغ در ولایت ارزگان جریان دارد.
شهروندان کشور اما؛ میگویند که کار این بندها تنها در شبکههای اجتماعی به پیش میرود و بهگونهی عملی، پیشرفتی در کار ساخت این سدها وجود ندارد.
حکومت اعلام کرده بود که از میان این بندها، شاهوعروس کابل و بند شورابک بدخشان در بهار امسال به بهرهبرداری میرسد؛ اما هفتهی گذشته، شهروندان بدخشان به دلیل عدم گشایش سد شورابک، در شهر فیضآباد این ولایت دست به اعتراض زده بودند.
به گفتهی مسؤولان محلی، مردم بدخشان در برابر هر کیلووات برق، ۲۴ افغانی میپردازند و این قیمت برای آنها بسیار «کمرشکن» است. معترضان، خواهان گشایش و بهرهبرداری بند شورآبک شدند؛ تا بتوانند از برق ارزان محلی شهرشان استفاده کنند.
