نویسنده: سید آیت‌الله صادقی، متخصص تنظیم علف‌چرها و سرپرست آمریت کنترل و جلوگیری از توسعه‌ی صحرا
تغییر اقلیم (Climate change) به تغییرات آب‌وهوا گفته می‌شود؛ تغییراتی که برای یک دوره‌ی طولانی‌مدت، دوام می‌آورند.
با درنظرداشت تعریف فوق، تغییر اقلیم یکی از مهم‌ترین چالش‌های قرن جاری در تمام جهان به خصوص افغانستان است. وقوع سیل‌های با شدت بالا، گرمایش زمین، سرما‌ی بی‌موقع، تکرار بیش‌تر خشک‌سالی‌ها، بالاآمدن سطح آب بحر‌ها، طغیان آفت‌ها و بیماری‌های گیاهی، کاهش ضخامت لایه‌ی ازون، گرم‌شدن جهانی هوا و ذوب‌شدن یخ‌های دایمی، از جمله مواردی است که بحث تغییر اقلیم را در دههی جاری در جهان، به ویژه افغانستان بیش‌تر مطرح کرده است.
بر اساس تحلیل مدل‌های اقلیمی، انتظار می‌رود تا سال ۲۱۰۰ میلادی (طی ۸۰ سال آینده) درجه‌ی حرارت کره‌ی زمین، یک تا ۴ درجه‌ی سانتی‌گراد افزایش یابد. بدیهی است که تغییرات اقلیمی آسیب‌هایی را در حوزه‌های مختلف چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی کشور، به هم‌راه خواهد داشت. انسان با بی‌توجهی به قوانین حاکم بر طبیعت و نداشتن شناخت مسایل زیست‌‌محیطی مرتبط با آن، عامل اصلی این تغییرات است.
متاسفانه تغییرات ثبت‌شده و تحلیل معلومات نشان میدهد که تعداد روزهای خشک در بیش‌تر نقاط کشور مان افزایش می‌یابد و بیش‌ترین روزهای خشک را تجربه خواهد کرد. افزایش روزهای خشک موجب خشک‌سالی در بیش‌تر نقاط کشور خواهد شد.
تحقیقات و بررسی‌های اخیر در افغانستان، نشان میدهد که از بارش‌های منجمد کاسته شده و به جای آن، بارند‌گی‌های رگ‌باری که اغلب با سیل هم‌راه است، در غیر از فصل بارندگی و با شدت بیش‌تری اتفاق می‌افتد. از سوی دیگر، کاهش باران و افزایش درجه‌ی حرارت در بیش‌تر مناطق کشور به ویژه کوه هندوکش، بیش‌تر حوض‌ها و علف‌چرهای کشور را با کاهش قابل ملاحظه‌ی آب روبهرو کرده و زندگی نباتات، حیوانات، پرندگان و گونه‌های گیاهی ساکن در این مناطق را، به مخاطره انداخته است.
این در حالی است که جدی‌ترین اثرات تغییرات اقلیمی در افغانستان در دهه‌های آتی، با نزولات جوی، منابع آب، وضعیت بهداشت، تنوع زیست‌‌محیطی، ذخیره‌ی مواد غذایی و… منعکس خواهد شد. افغانستان از جمله کشورهایی است که طی دههی روان با افزایش درجه‌ی حرارت، کاهش میزان بارش، کاهش روزهای یخ‌بندان، افزایش روزهای داغ و… مواجه خواهد شد.
با توجه به اهمیت هر یک از رویدادهای متاثر از تغییرات اقلیمی در منابع تولید زراعتی، در این مقاله پس از نگاهی اجمالی به پیشبینی آسیب‌پذیری افغانستان از لحاظ تغییرات اقلیمی، راه‌های مقابله با تاثیرات اقلیم، پیشنهادها برای کاهش تغیرات اقلیمی در افغانستان مورد بررسی قرار گرفته است.
جهت‌های آسیب‌پذیری افغانستان در برابر تغییرات اقلیمی
افغانستان به صورت عموم دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک قاره‌ای است. براساس یافته‌های دانش‌مندان، مناطقی که دارای اقلیم خشک است، آسیب‌پذیرترین مناطق در برابر تغییرات اقلیمی استند. بر علاوه‌ی افزایش درجه‌ی حرارت، میزان بارندگی سالانه در این مناطق، می‌تواند بیش‌تر از ۳۰% کاهش یابد. از سوی دیگر، در افغانستان اگر چه افزایش درجه‌ی حرارت و کاهش میزان بارندگی در دو تا چهار دههی آینده به صورت یک‌سان برای تمام بخش‌ها پیشبینی نشده است؛ ولی برای بیش‌تر نقاط این کشور، افزایش حرارت تا چهار درجه‌ی سانتی‌گراد و کاهش بارندگی تا ۳۰% با درنظرداشت سناریوهای مختلف ممکن است. بنا بر این افغانستان به خاطر اقلیم خاصی که دارد در معرض آسیب‌های شدید تغیرات اقلیمی قرار دارد.
از طرف دیگر، اقتصاد افغانستان یک اقتصاد زراعتی است؛ بر اساس آمار مختلف معیشت روزمره، ۷۰-۸۰ درصد شهروندان افغانستان، به کشاورزی و مالداری وابسته اند. این در حالی است که زراعت دارای بیش‌ترین سهم در تولید ناخالص داخلی (GDP) بعد از بخش خدمات است.
زراعت نه تنها برای تامین نیازهای داخلی مهم است؛ بلکه سهم چشم‌گیری در صادرات کشور نیز دارد. بعضی تولیدات زراعتی افغانستان مثل زعفران، بادام، پسته، انار و کشمش و جلغوزه از شهرت جهانی برخوردار اند. علاوه بر آن، بر اساس یافته‌های دانش‌مندان، زراعت نسبت به تغییرات اقلیم بسیار حساس است. تغییرات بسیار کوچک در درجه‌ی حرارت، میزان بارندگی و رطوبت، می‌تواند باعث آسیب‌های جدی در روند باروری و رشد اقلام زراعتی شود.
هم‌چنان تغییرات اقلیمی بیش‌ترین تاثیر را روی آب می‌گذارد و به دلیل این که ۸۰ درصد نفوس کشور ما زراعت‌پیشه و یا مالدار استند، بیش‌ترین صدمه را از کمبود آب می‌بینند. این در حالی است که عوامل و پیامدهای تغییرات اقلیمی نیز، به آسیب‌پذیری این کشور کمک کرده است. بیش‌تر از همه مادران و کودکان در افغانستان در معرض خطر بیماری‌ها قرار دارند، به ویژه در مناطق فقیر‌نشین و روستاها که ظرفیت برای به‌وجود‌آمدن بیماری‌های حساس به آب‌وهوا در آن بیش‌تر است که از این میان، سوی تغذیه کشنده‌ترین آن‌ها است.
از یک‌سو، این مناطق از نظر بهداشتی، سیستم منظم و کارایی ندارد. از سوی دیگر اکثر نقاط افغانستان در سال‌های بعد از ۲۰۰۰ شدیدترین و طولانی‌ترین خشک‌سالی تاریخ خود را تجربه کرده است.
تاثیرات خشک‌سالی که در اثر تغیبرات اقلیمی تشدید شده است، درآمد هزاران خانواده را در سراسر این کشور شدیدا کاهش داده و بسیاری از آن‌ها را با کمبود مواد غذایی روبهرو کرده است. در افغانستان، میزان آگاهی اقشار مختلف مردم به خصوص دهقانان از عوامل و پیامدهای تغیرات اقلیمی بسیار اندک است.
پوشش رسانه‌ای موضوعات مرتبط به تغییرات اقلیمی، هم بنا بر دلایل متعدد ناچیز بوده است. بنا بر این، عدم آگاهی اقشار مختلف مردم از عوامل و پیامدهای تغییرات اقلیمی نیز به آسیب‌پذیری این کشور کمک کرده است. عامل‌های نامبرده، افغانستان را در رده‌ی آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر تغیرات اقلیمی قرار داده است.
روی این ملحوظ، مطالعه و بررسی معلومات هواشناسی درسطح افغانستان نشان میدهد؛ از سال ۱۹۶۰ میلادی به این طرف درجه‌ی حرارت به طور میانگین به اندازه‌ی ۰.۱۳ درجه‌ی سانتی گراد برای هر ده سال افزایش یافته است. به همین ترتیب میزان بارندگی در عین دوره‌ی زمانی در هر ده سال، ۲ درصد کاهش یافته است.
راه‌های مقابله با تاثیرات اقلیم در افغانستان
در چند سال آینده، مقابله با تاثیر تغییرات اقلیمی بر سلامتی انسان‌ها دشوار خواهد بود؛ اما هنوز بسیاری از این اثرات قابل کنترل و جلوگیری استند. در این بخش می‌توان به کاهش آلودگی از وسایط حمل‌و‌نقل، استفاده‌ی موثر از زمین و بهبود مدیریت آب، یاد کرد. هرچند اجرای راهبرد‌های کاهش‌دهنده و تطابق‌پذیری در کشورهای فقیر از لحاظ اقتصادی مشکلات خود را دارد؛ اما اگر آن را با خساراتی که تغییرات اقلیمی در درازمدت می‌تواند وارد کند مقایسه کنیم، هزینه اش کم‌تر است.
پیشنهادها برای کاهش تغیرات اقلیمی در افغانستان
مواردی که در فوق ذکر شد؛ از جمله عوامل مهم آسیب‌پذیری کشور در برابر تغیرات اقلیمی است. عملی‌شدن برنامههای ذیل تا حدود زیادی می‌تواند از آسیب‌پذیری این کشور در برابر تغییرات اقلیمی در بخش زراعت بکاهد. هنگامی که بخواهیم ظرفیت‌های نهادهای مسوول را از طریق جذب افراد متخصص در سال‌های آینده در نظر بگیریم؛ می‌توانیم آسیب‌پذیری کشور در برابر تاثیرات منفی تغیرات اقلیمی را کم‌تر بکنیم. این در حالی است که استفاده‌ی شماری از منابع انرژی تجدیدپذیر، می‌تواند باعث کاهش آلودگی هوا شود و به سلامتی افراد کمک کند و هم‌زمان از سرعت تغییرات اقلیمی نیز کم شود.
روی این ملحوظ، راه‌اندازی برنامههای علمی – تحقیقی هدف‌‌مند در بخش‌های زراعت، آبیاری و آگاهی‌‌دهی برای مقابله با اثرات تغییر اقلیم از طریق رسانه‌های جمعی، اماکن مقدس، رسانه‌های صوتی و تصویری، انجمن‌ها، برنامههای آموزشی، بزرگان محل، شوراها، اجرای برنامههای منظم برای بهبود مدیرت منابع آبی و استفاده‌ی موثر از منابع آبی کشور، حمایت از دهقانان، تلاش جهت مدرنیزه‌کردن زراعت، تقویت و توسعه‌ی مراکز هواشناسی، شک ندارم که در مقابله با اثرات تغییر اقلیم کمک خواهد کرد. با در نظرداشت موارد مذکور و مطابق به موارد فوق، هر چه زودتر سکتورهای مختلف آسیب‌پذیر، شناسایی شده و برنامههای تطابق‌پذیر و کاهش‌دهنده‌ی تاثیر تغییرات اقلیمی روی دست گرفته شود، تا از واردشدن خساره‌ها در سطح بزرگ و کوچک جلوگیری شود.
