اشاره: علی امید در حال حاضر آمر دیپارتمنت فوتوگرافی دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه کابل است و در رشتهی گرافیک تبلیغاتی و مطبوعاتی از دانشگاه معمار سنان استانبول ترکیه مدرک ماستری/کارشناسی ارشد دارد. او لیسانس گرافیک از دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه کابل گرفته و سه سال در مرکز مطبوعاتی و فرهنگی «آیینه» زیر نظر استادان داخلی و خارجی آموزش عکاسی دیده است. علی امید، شش سال مسؤول بخش «سمعی و بصری» پارلمان افغانستان بوده و سفرهای علمی- آموزشی به هژده کشور داشته است. او در بخشهای عکاسی و گرافیک نمایشگاههای عمومی و انفرادی در کشورهای فرانسه، ترکیه و افغانستان برگزار کرده است.
صبح کابل: مردم دنیا افغانستان را به عنوان سوژه و جای خوب برای عکاسی میشناسند، نه عکاسهای خوب؛ دلیلش چیست؟
امید: چون رشتهی عکاسی در افغانستان نو است و افرادی که عکاسی میکنند، به شکل آماتور آموزش دیده اند. آنها با قاعده و معیارهای عکاسی آشنایی درستی ندارند و کمرههایی هم که استفاده میکنند، حرفهای نیست؛ اما در یک دههی اخیر عکاسان بسیار خوبی داریم که عکسهای معیاری و خوب گرفته اند که در رسانههای ملی و بینالمللی نشر شده است.
صبح کابل: در قرن ۲۱، چرا هنوز هم تصویر و تصویرسازی برای تعدادی در افغانستان برابر با کفر و الحاد است؟
امید: این نگاه نه تنها در افغانستان است که در کشورهای دیگر نیز نارساییها وجود دارد. همه چیز بستگی به دانش و وسعت فکر و نظر انسانها دارد. برخی از دین و مذهب برای برخورداری و دنیا سوء استفاده میکنند. هدف این است تا مردم در تاریکی بمانند. عکس وسیلهی بسیار مهم برای اطلاعرسانی است و هر چیزی که موجب روشنگری شود، برای انحصارطلبی و استبداد مضر است.
صبح کابل: چرا عکاسی در افغانستان مثل مؤلفههای دیگر (دموکراسی، آزادی بیان و هنر) از دربار شروع شد و به جامعه آمد؛ مسیر از بالا به پایین عکاسی در جامعهی افغانستان بیانگر چه چیزهایی است؟
امید: عکس و عکاسی محصول فرانسه است و بعد به کشورهای دیگر رفت. این هنر در دسترس همه نبود و مثل یک کالای لوکس، توسط افراد متمول و ثروتمند، به کشورهای دیگر برده شد. آن زمان مثل امروز نبود، کمره، عکس و استدیو، نیاز به هزینهی زیادی داشت. عکاسی در بیشتر جوامع عقبمانده و سنتی، خلاف دین و شرع دانسته میشد و برای همین، به جز افراد قدرتمند استفاده از آن برای دیگران مشکلساز میشد. در تاریخ آمده است که حتا درباریها با عکس گرفتن مشکل داشتند.
صبح کابل: امیر حبیبالله عکاسی را به افغانستان آورد و ناصرالدین شاه قاجار، عکاسی را به ایران برد؛ چرا این هنر در آنجا موفق شد و این جا نه؟
امید: شاید وابستگی مذهبی بیشتر از ایران بوده است. مولویها با تصویر و عکاسی مخالف بوده و تلاش کردند با ابزار دین در برابر هر پدیدهی تازه بیایستند. دلیل دیگرش این بود که ایران با فرانسه رابطهی بهتر و نزدیکتر نسبت به ما داشت؛ کارهایی که فرانسه دهها سال برای ایران در بخش عکاسی کرد، در سال ۲۰۰۱ و به صورت کوتاه در چهارچوب نهادی به نام «آیینه» در کابل انجام داد که واقعا مؤثر بود. استادان حرفهای به مدت سه سال علاقهمندان به عکاسی را آموزش دادند که در تاریخ ما بیسابقه بود.
صبح کابل: احساس تان نسبت به «استیو مک کیوری» و تصویری که او از افغانستان به دنیا مخابره کرد، چیست؟
امید: نقش «جان بورک» ایرلندی که همراه با ارتش بریتانیا به افغانستان آمده بود و «استیو مک کیوری» و دهها عکاس و خبرنگار خارجیای که به افغانستان آمده است، وقایع تاریخی افغانستان را ثبت و به بیرون از کشور اطلاعرسانی کرده است.
صبح کابل: اگر بخواهید دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه کابل و یا مراکز آموزشی مثل «آیینه» و «چشم سوم» را در زمینهی عکاسی مقایسه کنید، کدام بهتر کار کرده است؟
امید: هرچند مرکز فرهنگی و مطبوعاتی آیینه برای نخستین بار تعدادی از جوانان افغانستان را آموزش عکاسی حرفهای داد، در کنار آن مرکز فوتوژورنالیزم «چشم سوم» نیز در آموزش و برگزاری نمایشگاههای عکاسی نقش مهمی داشته است؛ ولی به صراحت میتوان گفت که دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه کابل بعد از سال ۱۳۹۲ یگانه مرجع آکادمیک علمی و تحصیلی در بخش فوتوگرافی بوده است. این دانشکده به مدت چهار سال، در هشت سمستر برای بیش از ۴۰ دانشجو در هر صنف، آنها را با تمام اصول و معیارهای فوتوگرافی آشنا کرده و پس از پایان دورهی آموزش، سند تحصیلی به سویهی لیسانس به آنان میدهد.
صبح کابل: چرا به عکسی که از میان دود، خون و جنازه گرفته شده است، عکس خوب میگوییم؟ مثل عکس مسعود حسینی که جایزهی پولیتزر گرفت.
امید: عکس خوب به عکسهای معیاری که تمام قواعد عکاسی در آن مراعات شده باشد و عناصر خبر در کپشن شان ذکر شده باشد، است؛ اما عکس خبری آن است که پیام و حوادث را در زودترین زمان ممکن، بدون دخل و تصرف به مخاطب برساند. عکس آقای «مسعود حسینی»، از حادثهی انفجار مراسم عاشورا از یک دختر سبزپوش به نام «ترانه»، در کابل باعث شد که عمق فاجعه توسط یک نهاد خبری بینالمللی به تمام جهان توسط عکس مخابره شود. حس بسیار قویای که در عکس دیده میشود، موجب شد که جایزهی «پولیتزر» برای اولین بار به افغانستان تعلق بگیرد.
صبح کابل: در فرایند تغییر عکاسی از آنالوگ به دیجیتل و کمپیوتری شدن، چه تغییرات مثبت یا منفی در هنر عکاسی پدید آمده است؟
امید: عکسهای دیجیتال شدهی امروزی میتواند مزیتهایی نسبت به عکسهای آنالوگ دیروز داشته باشد که میتوان به تعداد بیشتر عکس و دیدن همزمان تصویر از نگاه تاریکی، روشنی و زاویه است؛ اما در دنیای آنالوگ تصاویر تا زمان چاپ قابل دیدن نبود و ما از کیفیت تصویر آگاه نبودیم. در دوران آنالوگ، عکاسان برای پوشش سوژه، دقت و توجه بیشتر میکردند تا بهترین تصویر از نظر نور و قاعدهی عکاسی ثبت کنند و این که فیلمهای نگاتیف در ابعاد بزرگ قابل چاپ بود.
صبح کابل: عکاسی در افغانستان هنر است یا سرگرمی؟
امید: اين رشته از جمله هنرهایی است که در جهان مورد پذيرش و در افغانستان از اهميت خاص برخوردار بوده است؛ عکاسی را میتوان علم، صنعت و هنر دانست.
صبح کابل: عکاسی با کدام یک از هنرهای معاصر نزدیک است و چرا؟
امید: عکاسی خود یک هنر مستقل بوده که با ریالیزم کاملا نزدیکی دارد؛ اما از نگاه مفهومی به هنر مفهومی (Conceptual) نزدیک است.
صبح کابل: چرا افغانستان همیشه مورد توجه عکاسان خارجی است؟ پارادوکس جاری در جامعه و یا طبیعت آن؟
امید: افغانستان به دلیل جنگهای نیابتی کشورهای دیگر، همیشه مورد توجه بوده است و عکاسان خارجی وقتی که به افغانستان میرسند، با سوژههای زیاد و جدیدی از طبیعت و جامعه برخورده و تلاش میکنند آنها را به رسانههای کشور شان مخابره کنند.
صبح کابل: در دانشکدهی هنرهای زیبای کابل شما چه چیزی به شاگردان تان آموزش میدهید؟
امید: تاریخ فوتوگرافی، مروری بر ارزش و تاریخ مختصر عکاسی، پیدایش عکس، اختراع کمره، انواع کمرهها، خصوصیت عکاسی، آشنایی با اجزای کمره، آشنایی با پیشکسوتان هنر فوتوگرافی، آموزش مراحل فوتوگرافی، آشنایی با کمرههای ابتدایی و مدرن، با نشان، لوگو و فیلم کمرههایی که کمپنیهای مختلف در قسمت عکاسی تا هنوز تولید کرده است، آشنایی با قطعات و مینوهای کمره، رنگ و مدلهای رنگی، با انواع کمرههای فوتوگرافی، فیلتر کمرههای فوتوگرافی، آشنایی با سبکهای فوتوگرافی، شاتهای فوتوگرافی، حق کاپی رایت جهانی و قانون افغانستان، آشنایی با کمپنیهایی که کمرهی عکاسی تولید میکنند، اصطلاحات عکاسی، نقش رنگ و شناخت رنگهای کیمیاوی و فیزیکی، کامپوزیشن در عکاسی، مونتاژ و ادیت عکس، آشنایی با سافتویرهایی که برای ادیت عکس استفاده میشود، رابطهی عکس با هنر، رابطهی عکس با صنعت، تفاوتها و مزیتهای آنالوگ و دیجیتال، تدریس فوتوشاپ، کار با نرمافزارهای Bridge لایت روم برای ادیت عکسها، تهیهی فوتو استوریها، استاپموشنهای عکاسی، شناخت انواع شاتهای عکاسی، خطوط نظر، ساختار (Orientation)، قاعدهی سه خط Rule of) (Thirds، خط رهنما (Leading Line)، تکرار (Repetition)، ترکیببندی (Composition)، ضد نور (Silhouette)، تضاد (Contrast)، بالا نظر (High Level)، خط نظر (Eye Level)، پاین نظر (Low Level) و دها موارد مهم در عکس، آموزش داده میشود. در دیپارتمنت فوتوگرافی، دانشجویان نه تنها با قاعده و قانون عکاسی آشنا میشوند؛ بلکه با سبک و ژانرهای عکاسی مثل عکاسی مفهومی– (Conceptual)، عکاسی انتزاعی – (Abstract)، عکاسی ماکرو – (Macro)، عکاسی صنعتی – (Industrial)، عکاسی تبلیغاتی، عکاسی هنری– (Fine art)، عکاسی طبیعت بیجان– (Still life)، عکاسی پرتره – (Portrait)، عکاسی مـُد – (Fashion)، عکاسی حیات وحش Wild) life – Nature)، عکاسی خیابانی– (Street)، عکاسی خبری– (Photojournalism)، عکاسی لند اسکیپ– (Landscape)، عکاسی نجومی– (Astronomy) ، عکاسی اجسام بیجان، عکاسی از طبیعت، عکاسی از مناظر، عکاسی سينما و تئاتر، عکاسی مستند، عکاسی ورزشی و همچنین اصول زیباییشناسی عکس را به طور مفصل شرح میدهد.
صبح کابل: در زمینهی شائبهی کهنه بودن مواد و روشهای تدریس در دانشگاه چه نظر دارید، به خصوص در دانشکدهی هنرهای زیبا؟
امید: تلاش بر این است که بتوانیم سیستم معیاریای که در جهان عکاسی تدریس میشود را در دیپارتمنت فوتوگرافی نیز پیاده کنیم؛ با تمام مشکلات به دلیل عدم امکانات و استادان مسلکی، این دیپارتمنت نسبت به دیگر رشتهها جدید بوده و از برنامه و روشهای درسی جدید برخوردار است.
صبح کابل: مشکلات شما در عکاسی و در آموزش آن چیست؟
امید: کمبود مواد درسی، وسائل عکاسی و علاقهمندی کم دانشجویان به این رشته، به دلایل نداشتن امکانات اقتصادی برای خرید وسائل عکاسی از مشکلات ما است.
صبح کابل: کیفیت عکاسی در افغانستان چگونه است؟ چه استدیوهای عکاسی و چه کسانی که به صورت آزاد کار میکنند.
امید: در سالهای اخیر، نهادهای عکاسی و عکاسان جدید مصروف کار بوده و تعدادی استیدیوهای خوب در کابل ساخته شده است. با آن هم باید بیشتر کار شود.
صبح کابل: مراحل علمی یک عکس چگونه بوده و در افغانستان عکاسی از نظر علمی در چه وضعیتی است؟
امید: آموزش آکادمیک در جهان برای عکاسی تا سطح ماستری است؛ اما در افغانستان این رشته تا سطح لیسانس در دانشگاه کابل تدریس میشود؛ اما برای کمبود استاد مسلکی و وسائل مورد نیاز، مراکز آموزشی مشکل دارند.
صبح کابل: سه تصویر، مشهورترین آثار عکاسی افغانستان در دنیا است؛ یکی عکس کشته شدن نادر شاه در سال ۱۹۳۳ (۸۷ سال پیش)، دیگری تصویر شربت گل توسط مک کیوری در سال ۱۹۸۵ (۳۵ سال پیش) و آخری نیز عکس مسعود حسینی در سال ۲۰۱۲ (۸ سال پیش) که از انفجار عاشورا گرفته شد؛ چرا عکسهایی با سوژهی افغانستان که مورد توجه دنیا قرار بگیرد، اینقدر کم و با فاصله است؟
امید: عکسهایی مشهور میشود که بعد خبری و اطلاعرسانی داشته و خبرساز شود. در جهان اتفاق زیاد است و سالانه عکسهای مشهور و خبرسازی نشر میشود که بیشتر این عکسها خبری بوده است؛ اما از افغانستان به غیر از این سه عکس، عکسهای زیادی در رسانههای بینالمللی، خبرساز شده است.
صبح کابل: چرا آثار مکتوب و کتاب برای آموزش عکاسی در افغانستان کم است؟ منظورم آثار نویسندگان افغان است.
امید: آثار مکتوب در رابطه با عکس و آموزش آن در کشور ما غریب است. یکی از دلایل این است که بیشتر آماتور بوده ایم تا حرفهایی؛ اما خوشبختانه دیپارتمنت فوتوگرافی دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه کابل، بیش از چهار دور فارغ داده که این دانشجویان با مراجعه به کتابخانهها و سایتهای انترنتی مطالب خوبی در قالب پایان نامه و به شکل کتاب مونوگراف تهیه کرده اند.
صبح کابل: تأثیرگذارترین چهرهی عکاسی افغانستان در سالهای اخیر عکاسی ما چه کسی بوده است؟
امید: تعداد شان زیاد است؛ اما میتوانم از استاد نجیبالله مسافر، مسعود حسینی، فرزانه واحدی، رضا یمک و… نام ببرم.
صبح کابل: چرا عکس خبری در افغانستان نسبت به سبکهای دیگر عکاسی جهش بیشتر داشته است؟
امید: عکسهای خبری نه تنها در افغانستان که در تمام دنیا بیشتر مؤثر بوده است. ژانرهای دیگر نیز رشد کرده است؛ اما عکس خبری به دلایل که ذکر کردم، اهمیت بیشتری داشته است.
صبح کابل: جامعه و زمامداران ما چقدر به عکاسی بها و ارزش میدهند؟
امید: ناگزیر استیم که به عکاسی به عنوان رشتهی ضروری ارزش قایل شویم؛ اما از نگاه هنری ارزش و بهایی که باید برایش قایل شویم، نمیشویم؛ نه تنها عکاسی که هنر در این سرزمین مهجور است.
صبح کابل: برای پیشرفت عکاسی در تمام ابعاد، چه کارهایی نیاز است در افغانستان انجام شود و چه چیزهایی باید تغییر کند؟
امید: برای رشد عکاسی، بهترین گزینه آموزش آکادمیک، اتحادیههای عکاسی، برگزاری نمایشگاهها و جشنوارههای عکاسی، برای برندگان عکسهای برتر و مقالههای خوب در رابطه با عکس، اهدای جایزه به کسانی که با آگاهی از این رشته، داشتههای شان را در خدمت دیگران گذاشته اند.
صبح کابل: آخرین سؤال این است، کسانی که به عکاسی علاقهمند استند و از این هنر سررشته ندارند، چه باید کنند و از کجا شروع کنند؟
امید: بهترین راه، آموزش دیدن در کورسهای عکاسی و نهادهایی است که عکاسی تدریس میکنند. در ضمن میتوانند با مطالعهی کتابهای حرفهای در زمینهی عکاسی و تصویر، دانش شان را ارتقا داده و نگاه بهتری داشته باشند.
