امیدوارم روزی فعال حقوق زنان هم نداشته باشیم!

گفت‌وگو گردان: رستم آذریون

اشاره: در این هفته سراغ تهمینه تومیریس؛ نقاش، فعال حقوق زن، فمنیست عمل‌گرا و هنر مند خوب رفتم. تهمینه تومیریس هم‌زمان با آمد آمد طالبان صدای دادخواهی را در مقابل طالبانی‌شدن فضا برای زنان بلند کرده است و هرگز نمی‌خواهد، زنان افغانستانی دوباره زندانی تفکر طالبانی شود.

– حال‌واحوال؟
– حالم این روزها چیزی شبیه یکی از تابلوهای جکسون پالک است.
-کشف خودت؟
– آدمی از درک و کشف خودش عاجز است.
– آیا تهمینه تومیریس در یک خانواده‌ی روشن‌فکر به دنیا آمده است؟
– بله!
– تحصیلات؟
– دانش‌جوی تاریخ هنر و مطالعات انگلیسی.
– تهمینه چه کاره است؟ فعال حقوق زن؟ نقاش؟ یا منتقد فلسفه و ادبیات؟
– هنرمند فمینیستی که حوزه‌ی کارش مسایل زنان است و علاقه‌مند فلسفه.
– کاری که تا هنوز انجام نداده ‌اید؟
-سقوط آزاد!
– بهترین دوست؟
– صادق‌ترین آدم است.
– بدترین دوست؟
– خاین‌ترین آدم است.
– بهترین خاطره؟
– هنوز بهترین خاطره‌ی زندگی ‌ام رقم نخورده.
– بدترین خاطره؟
– سال‌های مهاجرت در ایران.
– بهترین اثر؟
– هنوز خلق نشده.
– هنر؟
– مثل سگرتی در برهوت برای آدمی است که از همه‌جا درمانده و مستاصل؛ اما با لذت آن را دود می‌کند.
– کابل قدیم؟
– صورت مادرم است؛ وقتی خاطراتش را می‌شنوم.
– کابل نو؟
– کابل برایم به نوعروسی مغموم می‌ماند که در ازدحام راکت‌ها پی جفت ‌اش می‌گردد.
– مهاجرت؟
– مردن با چشمان باز .
– مرگ پرنده؟
– قفس.
– کاش‌های زندگی تان چه است؟
– کاش جهان جای بهتری بود!
– کودکی ‌تان را به یاد دارید؟
– متاسفانه با گذشت هر سال خاطرات کودکی ‌ام را یکی پی دیگر از یاد می‌برم.
– نان‌وپیاز؟
– آدم گرسنه پیشانی ‌اش باز نیست.
– کودکان کار؟
– محکومان بی‌گناه.
– اگر به کودکی برگردید، دوست دارید که برای تان لالایی بخواند؟
– ترجیحا هیچ‌ کس!
– رمان محبوب؟
– سبکی تحمل‌ناپذیر هستی و جاودانگی.
– نویسنده‌ی محبوب؟
– میلان کوندرا.
– فیلم محبوب؟
– مودیلیانی و زندگی یک‌ رز.
– غذای مورد علاقه؟
– هر آن‌چه که از سبزیجات باشد.
– رابطه ‌ات با موسیقی چگونه است؟
– مثل رابطه‌ی انگشتان پیانونواز روی کلاویه‌های یک پیانو است.
– سنگ صبور تان که است؟
– ندارم!
– سنگ‌سار؟
– شیطانی‌ترین عمل انسان روی زمین است.
– طلاق؟
– برای خیلی از زوج‌های افغان توصیه می‌کنم.
– زن و شریعت؟
– کارد و پنیر!
– خشونت علیه زن؟
– پدیده‌ای ناشی از ناهنجاری اخلاقی و نامروتی اعضای یک جامعه است.
– هشت مارچ؟
– سرخ است.
– روز جهانی مادر؟
– مثل سایر مناسبت‎ها در تقویم‌، بیش‌تر یک روز سمبلیک است.
– چهل دختران؟
– شکوفه‌ی بادام.
– مشارکت سیاسی زنان؟
– باعث تداوم بقای نظام‌ می‎شود و الزاما به معنای کم‌رنگ‌شدن خشونت‎ها علیه زنان نیست.
– بعد از گذشت بیست سال دموکراسی در افغانستان، چرا هنوز بسیاری از زنان در حاشیه قرار دارند؟
– از یک طرف زن‌ستیزی گسترده و از طرفی نبود امنیت زنان شاغل در ادارات دولتی و حکومتی، باعث شده زنان بعضا عامدانه خود شان را از مرکز توجهات دور نگه دارند.
– کتاب‌خواندن چه تغییر در ما ایجاد می‌کند؟
– باعث می‌شود بسیاری از واقعیت‌های جهان که یاد گرفته بودیم هم‌واره انکارشان کنیم را بالاخره بپذیریم.
– خواندن کتاب‌های فوکو، شناخت دقیق از جودیت باتلر و دانستن تیوری‌های لکان، بارت، بودریار و برشت، به یک فمینیست حتمی است؟
– قطعا، شما نمی‌توانید منتقد خشونت علیه زنان باشید و به دنبال برابری؛ در حالی که بنگاه‌های قدرت و منابع اعمال خشونت را به درستی نشناسید و حتا تعریف دقیقی از مفهوم قدرت نداشته باشید. ما تا جریان حاکم را نشناسیم، نمی‌توانیم بر علیه آن حرکت کنیم.
– آیا طالبان می‌توانند حامی حقوق زنان در افغانستان باشند؟
– طالبان حکم یک چکش را دارند و تنها چیزی که بلدند و می‎دانند کوبیدن است؛ فرقی ندارد زن باشد، مرد یا کودک. آن‌ها همه را می‌کوبند.
– زنان روشن‌فکر؟
– عقابان تیزبینی استند که روی ابرها حرکت می‎کنند و به آسانی سقوط نمی‌کنند.
– آیا زنان خودکفا، قربانی خشونت می‌شوند؟
– خودکفایی زنان یک امتیاز اقتصادی-اجتماعی است و ضمانتی بر امنیت جانی و روانی آن‌ها محسوب نمی‌‍‌شود.
– زن‌ستیزی، یک پدیده است؟
– یک پدیده‌ی جهان‌شمول است.
– مردستیزی چه؟
– خب از نظر من خود مردان باعث و بانی مردستیزی استند.
– چرا فعالان حقوق مرد نداریم؟
– من امیدوارم شاهد روزی باشیم که حتا فعال حقوق زنان هم نداشته باشیم. ما باید تلاش کنیم جهانی برابر بسازیم، تا مفهوم اجتماعی زن و مرد (ّfemale-Male) برای همیشه از بین برود.
– یک کمپنی هندی در زمان قاعدگی یا دوره‌ی پریود کارمندانش، به کارمندانش رخصت می‌داد. این کار کمپنی، با خشم بسیاری از زنان فعال هندو روبه‌رو شد. پرسش من این است، اگر چنین کاری در جهان صورت بگیرد، آیا جایگاه زنان را در عرصه‌ی فعالیت کوتاه نمی‌آورد؟
– پریود نباید عاملی برای خانه‌نشینی زنان شود. زنان زیادی سال‌ها مبارزه کردند تا هر آن‌چه که به طبیعت زن بر می‌گردد، با آن طبیعی برخورد شود نه استثنایی.
– تبعیض مثبت؟
– به شدت مخالفش استم. تبعیض مثبت؛ یعنی اعطای امتیازی ساختگی به کسی که گویا فاقد آن است.
– سیمون دوبوار؟
– برای فرانسه دهه‌ی ۸۰ زیاد بود و برای زنان امروزی کم است.
– جنس دوم؟
– یک بار خواندنش را توصیه می‌کنم نه بیش‌تر.
– فمینیزم لیبرال؟
– در یک جمله؛ فمینیزم لیبرال، مارکسیستی و سوسیال فمینیزم به شاخه‌های یک درخت می‌مانند که ریشه‌ی آن‌ها یکی است و آن هم برابری و رفع تبعیض جنسیتی در جهان است.
– فمینیزم رادیکال؟
– هر عمل رادیکال به ضرر مردم یک جامعه تمام می‌شود.
– فمینیزم اسلامی؟
– بیش‌تر به یک شوخی با فلسفه‌ی فمینیزم می‌ماند.
– یک فمینیست چه دینی را باید بپذیرد؛ یا اساسا کدام دین را می‌پذیرد؟
– خب متاسفانه تاریخ ادیان هم‌واره مردمحور بوده و در همه ادیان و مذاهب رسمی جهان، زنان در مرتبه‌ای پایین‌تر از مردان قرار گرفته ‌اند؛ اما به باور من، دین مساله‌ی کاملا شخصی است و فمینیست‌بودن الزاما به معنای بی‌دینی نیست؛ بلکه نقد درست و به جای قوانین ناعادلانه‌ی ادیان است.
– ارتباطات جنسی در خارج از نهاد خانواده، چه کمکی برای مبارزه علیه مرد می‌کند؟
– سکس یک غریزه است که خرابی ناشی از سرکوب آن، خسارت‌های جبران‌ناپذیری هم برای جامعه و هم حکومت‌های دین‌زده‌ی مستبد به دنبال خواهد داشت.
– شما در چندین پست فیسبوکی ‌تان، فمینیست‌های افغانستان و مبارزات آن‌ها را ناچیز خواندید و البته واکنش دسته‌ای از فمینیست‌های افغانستان پای آن پست‌ها این بود که؛ شما در خارج از کشور به سر می‌برید و نمی‌دانید که زنان افغانستان چه مبارزاتی را در این‌جا انجام می‌دهند. پرسش این است که؛ مبارزه‌ی کدام یکی درست است؟ از شما که در خارج از کشور به سر می‌برید و بدون سانسور اعتراض می‌کنید؛ یا از زنان افغانستانی که در جامعه‌ای مردسالار مبارزه دارند؟
– مشکل اصلی به باور من زمانی ایجاد شد که گروه‌هایی، مبارزات برابری‌خواهی را در قالب پروژه‌های کوتاه‌مدت با هزینه‌های گزاف رایج کردند. این کار باعث شد چیزی که جامعه تشنه‌ی آن است (آگاهی و ارتقای دانش) نادیده گرفته شود و در عوض نمایش‌های رسانه‌ای و کنفرانس‌هایی که فقط به درد سرخط اخبار روز می‌خوردند، بیش‌تر دیده شود. از همین رو، امروزه شاید شاهد تعداد زیادی فعال حقوق زن و کنفرانس‌های سفارشی باشیم؛ اما مگر سالی چند کتاب و مقاله‌ی علمی توسط همین زنان نوشته می‌شود؟ متاسفانه کار بنیادی جایش را به کارهای نمایشی مخصوصا در صفحات اجتماعی داده است.
– بازارهای جنسی، چه کمکی برای جلوگیری از خیابان‌آزاری می‌کند؟
– بازارهای جنسی و خیابان‌آزاری هردو به ضرر زنان است. هر عاملی که از زن و بدنش ابژه‌ای صرفا جنسی بسازد مطرود است.
– چرا روز جهانی همسر نداریم؟
– چرا باید داشته باشیم؟
– کلمه‌ی فاحشه چرا زشت است؟ در حالی که این کلمه در بسیاری موارد یک کلمه‌ی تحریک‌آمیز عنوان شده ‌است.
– هزاران سال است که روسپی‌گری برای زنان یک شغل محسوب می‌شود. در تمدن‌های باستانی، فاحشگی زنان در معابد عملی شرم‌انگیز تلقی نمی‌شد؛ اما هم‌واره یک فرق بزرگ میان زنان آبرومند و فاحشه‌ وجود داشت. اگر نگاهی به تاریخ تمدن‌های باستان بیندازیم، مشاهده می‌کنیم که این پادشاهان و راهبان (مرد) بوده ‌اند که زنان را به هم‌خوابگی با مردان در معابد تشویق می‌کردند و با به‌کنیزی‌گرفتن زنان، بدن زن را صرفا به اندام‌های جنسی ‌اش تنزل دادند؛ در حالی که کنیزان هرگز از حقوق و امتیازات مناسبی برخوردار نبودند. برای من به شخصه این کلمه زشت است؛ چون به ما یادآوری می‌کند که زن چگونه در طول تاریخ تبدیل به وسیله‌ای برای خوش‌گذرانی مردان شده است.
– اگر روزی رییس‌جمهور افغانستان بشوی، اولین اقدام ات چه خواهد بود؟
– تنفیذ قانون و حذف مضمون ثقافت اسلامی.
– گذشت، خصلت مردان است؟
– در جوامع مردسالار این زنان استند که از همه‌چیز شان به نفع مردان گذشته ‌اند.
– چه کار خاصی برای زنان افغانستان انجام داده ‌‌اید؟
– این سوال به این می‌ماند که از یک مرد بپرسیم چه کار خاصی برای مردان انجام داده ‌اید.
– خودکفایی زن در خانواده، چه دردی از او را دوا می‌کند؛ در حالی که بسیاری از مردان خانواده این مسوولیت را با جان‌ودل به دوش می‌گیرند؟
– عدم اتکای مالی زنان به مردان، استقلالیت اقتصادی زنان است. نه تنها خودکفایی اقتصادی زنان برای خود شان خوب است؛ بلکه به طور چشم‌گیری به رشد نظام اقتصادی کشور کمک می‌کند. یکی از دلایل فقر گسترده در افغانستان، خانه‌نشینی زنان و کار بی‌دست‌مزد آنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور است.
– مفهوم زندگی چه است؟
– به دنبال رشته‌ای از دود دویدن.
– رسالت یک هنرمند چه است؟
– به‌تصویر‌کشیدن واقعیت.
– هنر ات، چه فایده‌ای به خودت رسانده است؟
– آرامش!
– در هند، دسته‌ای از مردم است که آلت تناسلی مردانه را معماری می‌کنند و آن را مقدس دانسته و می‌پرستند. چرا چنین چیزی برای آلت تناسلی زنانه وجود ندارد؟
– فرهنگ آلت‌پرستی از جوامع باستانی تا هنوز در برخی قبایل رواج دارد. این جشن‌ها در اروپا تا قرون وسطی، هنگام برداشت محصولات کشاورزی برپا می‌شد. مردم معتقد بودند فرزندآوری و باروری زنان به باروری زمین و برداشت محصولات بیش‌تر کمک می‌کند. علت هم این است که زمین هم‌واره سمبلی زنانه بوده است.
– مذاکرات صلح و نقش زنان؟
– مذاکرات صلح دوحه چون جنگ سفارشی سال‌های گذشته، یک مقوله‌ی سفارشی دیگر است و بعید می‌دانم نتیجه‌بخش باشد. متاسفانه نقش زنان هم در این مذاکرات سمبلیک است.
– رابطه‌ی تهمینه و رستم؟
– تاریخ دیگر چنین عشقی بر خود ندید.
– می‌گویند آدم عاقل عشق را باور نمی‌کند، این درست است؟
– در حریم عشق نتوان زد دم از گفت‌وشنید
زان که آن‌جا جمله اعضا چشم باید بودوگوش
– آزمایش بکارت؟
– حقارت زنان!
– استفاده‌ی واژه‌ی دوشیزه برای زنان، بی‌حرمتی محسوب می‌شود؟
– بی‌حرمتی نیست؛ بلکه تفکیک میان زن و دختر، اهمیت مساله‌ی بکارت زنان است؛ همان چیزی که ما بر علیه ‌اش مبارزه می‌کنیم.
– چه چیزی را بیش‌تر از نقاشی‌هایت دوست داری؟
– هیچ چیزی را بیش‌تر از هر چیز دیگر دوست ندارم.
– در چند نقاشی ‌‌تان دیده شده است که واژن زن را طراحی کرده ‌‌اید، این چه تعبیری دارد؟
– ایده‌ی آن مجموعه را پس از مطالعه‌ی «مونولوگ‌های واژن» نوشته‌ی ایو انسلر گرفتم. بخشی از آن کتاب به خاطرات زنانی که تجربه‌ی تجاوز توسط نیروهای امریکایی در جنگ بوسنی و هرزگوین را داشتند و یا زنانی که از اندام‌های جنسی شان به شدت شرم داشتند، پرداخته است. در واقع محور اصلی کتاب این بود که تصور زنان از واژن ‌شان چه است. این همان چیزی بود که می‌خواستم در آن مجموعه به آن بپردازم.
– رخشانه که بود؟
– این آینه‌ی زندگی زنان افغان است؛ چه وقتی زنده بود چه زمانی که سنگ‌سار شد.
– باری در یکی از برنامه‌های تان گفته بودید که؛ حتا در میان نویسندگان کم‌تر زنان وجود دارد که تاریخ زن را در ادبیات، سیاست و جنگ بررسی کند. این باور از کجا سرچشمه گرفته است؟
– غیبت تاریخی زن در منابع مکتوب یا حذف زنان از این منابع، مساله‌ی اصلی است. ما به تاریخ‌نگاری زنانه نیازمندیم تا دانش و دریافت ما از تاریخ، سیاست و فلسفه صرفا از جهان‌بینی مردانه نباشد. تاریخ‌نگاری زنانه ما را با دغدغه‌ها و مسایل زنان و چگونگی ارتباط آن‌ها با جهان پیرامون ‌شان آگاه می‌کند.
– برقع؟
– زندان زنان.
– آریانا سعید؟
– موسیقی کلیشه‌ای.
– چرا در بیش‌تر تابلوهای تان خشونت دیده می‌شود؟
– شاید چون جهان زنان در کشورهای سنتی شرقی، توام با خشونت روزانه است.
– چرا جنگ پایان نمی‌یابد؟
– جنگ انسان با برادرکشی هابیل و قابیل آغاز شد و تا آخرین انسان روی زمین ادامه خواهد داشت.
– هنرمندان معاصر افغانستان؟
– مرواریدهای پراکنده و بی‌خبر از هم.
– چرا در افغانستان دین به چالش کشیده نمی‌شود؟
– زبان سرخ سر سبز دهد بر باد!
– زن و هنر؟
– با آن که بسیاری از آثار هنری جهان، زن را زیبا به تصویر کشیده ‌اند؛ اما زندگی زنان در واقعیت هرگز به زیبایی آن‌چه در آثار هنری می‌بینیم نبود.
– آیا هنر معیاری برای داشتن سواد است؟
– خب میزان فرهنگ جوامع را می‌توان از میزان اهمیت مردم آن جامعه به هنر دریافت. از همین رو در خانه‌ی اکثر اروپایی‌ها حداقل یکی-دو اثر هنری به چشم می‌خورد؛ اما در خانه‌ی‌ جنگ‌سالاران یا تاجران افغانستان، در میان همه اشیای زینتی گران‌قیمت هیچ اثر هنری نمی‌یابید.
– آیا مسیح علی‌نژاد الگو است؟
– شاید برای طرف‌دارانش یک الگو باشد.
– یک شعر؟
– اشعار سیدرضا محمدی خوب اند.
– آخرین حرف؟
– زندگی بر گردن افتاده است یاران چاره چیست؟
چند روزی هر چه باداباد باید زیستن