پایتخت متعفن!

از چهارراهی پل ‌سرخ به‌سمت دانشگاه ابن‌سینا می‌روم. جلوتر از من، سه دختر و یک پسر آراسته و شیک‌پوش حرکت می‌کنند. در نزدیکی چهارراهی دانشگاه کابل، متوجه می‌شوم که یکی از آن دختران، قوطی نوشیدنی‌ای را که در دست دارد به‌سمت زباله‌دانی کنار جاده می‌اندازد. قوطی نوشیدنی در میان زباله‌دانی نه بلکه در میان انبوهی از زباله که در کنار زباله‌دانی انبار شده است، می‌افتد.
سرعتم را بیش‌تر می‌کنم و به‌آن‌ها می‌رسم؛ وقتی‌که دلیل کارش را می‌پرسم؛ می‌گوید که هدفش انداختن قوطی در میان زباله‌دانی بود اما؛ اکنون که در کنارش افتاده است، هم اشکال ندارد، چون کارمندان شهرداری وظیفه دارند که آن‌جا را تمیز کنند. دختران با این جمله «بیشتر از این هم به تو مربوط نمیشه.» از من جدا می‌شوند و به‌راه‌شان ادامه می‌دهند.
در چهارراهی دانشگاه کابل که می‌رسم؛ خرواری از زباله‌ها در این چهارراه که از سمت شمال به‌دانشگاه کابل، از سمت شرق به‌دانشگاه طلوع آفتاب و ابن‌سینا، از سمت غرب به‌معارف شهر و از سمت جنوب به پل ‌سرخ منتهی می‌شود، انبار شده است. در کنار زباله‌های انبارشده، زباله‌دانی هفت‌مترمکعبه‌ی شهرداری و دو کراچی و یک موترسایکل زرنج که پر از زباله است، پارک شده‌اند. شماری از کارمندان شهرداری و افرادی که زباله‌ها را از خانه‌ها جمع‌آوری می‌کنند، در چهارسوی آن دیده می‌شوند.
نوروز حسینی، یکی از کارمندان شهرداری کابل است. او در حالی که با دستانش زباله‌ها را از میان جوی‌چه‌ی کنارجاده می‌کشد، می‌گوید که در نخست مردم مراعات نمی‌کنند و زباله‌های‌شان را در میان زباله‌دانی نمی‌اندازند؛ در قدم دوم، شرکت‌های خصوصی‌‌ای‌که مسئولیت جمع‌آوری زباله‌ها را از خانه‌ها دارند، آن‌ها را در گوشه‌های شهر انبار می‌کنند. «این‌ها را هم شرکت عبدالعلی که مسئولیت جمع‌آوری زباله‌های این ناحیه را دارد، آورده است.»
به گفته‌ی آقای حسینی، موترهای این شرکت، هر روز پیش از ساعت دو بجه‌ی پس‌ازچاشت نمی‌آیند و اکثراً تا شب و فردای آن می‌ماند.
با این‌حال، کارمندان شرکت عبدالعلی، می‌گویند که آن‌ها با هماهنگی شهرداری کابل، زباله‌ها را در برخی نقاط شهر جمع‌آوری کرده و از آن‌جا به «گزک» انتقال می‌دهند.
نصرالله، کارمند شرکت عبدالعلی است که سه‌چرخه‌ی زباله‌اش را در کنار زباله‌های انبارشده پارک کرده است. او می‌گوید: «نفر از شرکت آمد و برای ما گفت که در همین جا بیندازید و ما هم انداختیم. راننده‌ی موتر تنظیف شهرداری هم گفت که همین‌جا جمع کنید، تا موتر برای انتقال شان بیایند.»
شرکت خصوصی عبدالعلی، با چهار موتر زباله‌کش و ۵۰ کارمند، در کنار ده‌ها شرکت خصوصی دیگر در کابل؛ زباله‌ها را از خانه‌ها و گوشه‌های شهر کابل جمع‌آوری و به گزک انتقال می‌دهند.
غلام‌حیدر کرار، مسئول کارکنان شرکت عبدالعلی، می‌گوید که این شرکت از ناحیه‌های ۳، ۵ ،۶ و ۷-شهرداری کابل زباله‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. «اکثراً سرای- جای مشخص- برای جمع‌آوری زباله‌ها داریم اما؛ در برخی محل‌ها سرای نیست، ناچاریم‌که در چهارراه‌ها و یا گوشه‌ا‌ی از شهر جمع‌آوری کنیم تا بار موتر تکمیل شود.»
با این حال، به‌گفته‌ی مسئولان شهرداری کابل، ۱۵ – ۲۰ درصد زباله‌های خانه‌های مسکونی توسط شرکت‌های خصوصی جمع‌آوری می‌شوند.
نظیم ابراهیمی، معاون ریاست تنظیف شهرداری کابل، می‌گوید‌که بیش‌تر از ۱۰۰ هزار خانه که ۱۵- ۲۰ در صد خانه‌های مسکونی شهرکابل را تشکیل می‌دهد؛ توسط هفتاد شرکت خصوصی جمع‌آوری می‌‌شود. «شهرداری کابل تیم‌های سیاری دارد که از آن‌ها نظارت می‌کنند.»

غلام‌حیدر کرار، مسئول کارکنان شرکت عبدالعلی، می‌گوید که این شرکت از ناحیه‌های ۳، ۵ ،۶ و ۷-شهرداری کابل زباله‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. «اکثراً سرای- جای مشخص- برای جمع‌آوری زباله‌ها داریم اما؛ در برخی محل‌ها سرای نیست، ناچاریم‌که در چهارراه‌ها و یا گوشه‌ا‌ی از شهر جمع‌آوری کنیم تا بار موتر تکمیل شود.»

شهرداری کابل چه می‌کند؟
شماری از مسئولان و آگاهان محیط‌زیستی، می‌گویندکه شهرداری کابل به‌عنوان مالک شهر کابل، نه‌تنها برنامه‌‌ی منظم و میکانیزم درست برای جمع‌آوری زباله‌های شهری ندارد، بلکه شیوه‌‌ای‌که با آن زباله‌های شهر کابل را جمع‌آوری می‌کند، معیاری نیست و برای محیط زیست نیز، چالش‌زا است.
کاظم همایون، رییس حفاظت از محیط زیست شهر کابل و کارشناس محیط‌زیستی، می‌گوید‌که میکانیزم درست برای جمع‌آوری زباله‌های شهری و همچنان برنامه‌ی شفاف برای نظارت از سکتورهای خصوصی‌که زباله‌ها را از خانه‌های مسکونی جمع‌آوری می‌کنند، وجود ندارد. «این چالش‌زا است و تا زمانی‌که شهرداری برنامه‌ی منسجمی نداشته باشد، نمی‌توانیم این چالش را حل کنیم.»
به گفته‌ی آقای همایون، همه ساله بودجه‌ی هنگفتی به شهرداری کابل اختصاص می‌یابد اما؛ این نهاد، نیروی کافی‌ برای جمع‌آوری زباله‌های شهری در اختیار ندارد.
با این‌حال اما؛ مسئولان شهرداری کابل، می‌گویندکه کارمندان این شهرداری، در دو شیفت- روز و شب- کار می‌کنند تا زباله‌های شهری را جمع‌آوری و به گزک انتقال دهند.
نظیم ابراهیمی، معاون ریاست تنظیف شهرداری، می‌گویدکه در کل ۲۰۰۰ زباله‌دانی در شهر کابل توزیع شده است که ۵۰۰ تای آن هفت‌متر مکعبه و ۱۵۰۰تای آن یک متر مکعبه است.
به گفته‌ی آقای ابراهیمی در شهر کابل، روزانه ۲۸۰۰ تا ۳۰۰۰ تن زباله تولید می‌شود اما؛ شهرداری کابل تنها ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ تن آن را می‌تواند انتقال دهد. با این ‌حساب، روزانه ۱۰۰ تن زباله دیگر بدون انتقال باقی می‌ماند.
در همین حال، مسئولان محیط زیستی، می‌گویندکه روند جمع‌آوری زباله‌ها توسط شهرداری کابل نسبت به سال‌های پیش بیشتر شده است؛ اما کافی نیست.
انجنیر نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیط‌زیستی اداره‌ی ملی محیط زیست، می‌گوید: «زباله‌ها در سطح شهر کابل، نسبت به‌سال‌های پیش کاهش یافته است. این نشان می‌دهد که روند جمع‌آوری زباله‌های شهری نسبت به چند سال پیش بهبود یافته است اما؛ ۲۰۰۰ زباله‌دانی در سطح شهری که شش میلیون نفوس دارد، کم است.»

گزک؛ محل دفن زباله‌ها
گزک در ولسوالی «بت‌خاک» در ۳۰ کیلومتری شهر کابل موقعیت دارد. شهرداری کابل حدود ۲۰۰۰ جریب زمین را در این منطقه برای انبار زباله‌های شهر کابل اختصاص داده است. به‌گفته‌ی مسئولان شهرداری کابل، زباله‌ها پس از جمع‌آوری در این منطقه به روش سنتی، تخلیه و انبار می‌شود.
کاظم همایون، می‌گویدکه زباله‌ها به‌شکل غیرمعیاری و سنتی در گزک انتقال داده شده و در آن‌جا پس از مدتی انبار در هوای آزاد، دفن می‌شود. «دفن زباله‌ها بدون جداسازی مواد عضوی و غیر عضوی درست نیست. مواد غیر عضوی‌ای چون پلاستیک سال‌های زیادی در طبیعت باقی‌مانده؛ سبب تخریب محیط زیست می‌شود.»
آقای همایون، می‌افزاید که گزک در نزدیکی شهر کابل است و از آن‌جایی‌که زباله‌ها در آن‌ برای مدتی انبار می‌شود، چالش‌هایی را برای محیط‌زیست و سلامت باشندگان پایتخت به‌بار آورده است.
همچنان انجنیر نیک‌محمد، می‌گویدکه باید مواد عضوی زباله‌ها که به‌نام «طلای کثیف» هم یاد می‌شود، از مواد غیرعضوی جدا شده و در کودسازی از آن استفاده شود. مواد غیرعضوی آن نیز در کارخانه‌های بازیافت می‌تواند برای بار دوم، استفاده شود.

گزک در ولسوالی «بت‌خاک» در ۳۰ کیلومتری شهر کابل موقعیت دارد. شهرداری کابل حدود ۲۰۰۰ جریب زمین را در این منطقه برای انبار زباله‌های شهر کابل اختصاص داده است. به‌گفته‌ی مسئولان شهرداری کابل، زباله‌ها پس از جمع‌آوری در این منطقه به روش سنتی، تخلیه و انبار می‌شود.

نبود کارخانه‌های بازیافت زباله
همان‌گونه‌که پیش‌تر گفته شد، تنها در شهر کابل روزانه تا ۳۰۰۰ تن زباله تولید می‌شود اما؛ مسئولان شهرداری کابل، می‌گویندکه کارخانه‌های بازیافت در این شهر وجود ندارد.
آقای ابراهیمی، می‌گویدکه بازیافت زباله‌ها در کشور، به‌شکل رسمی صورت نمی‌گیرد اما؛ به‌شکل غیر رسمی از سوی افرادی چون معتادان جدا می‌شوند.
با این‌حال، کاظم همایون، مشکل بازیافت زباله‌ها را به دو بخش تقسیم می‌کند؛ نخست این‌که زباله‌های شهر کابل از درون خانه‌ها و کوچه‌ها جدا نمی‌شود و جداسازی آن زمانی‌که انبار می‌شود، دشوار است؛ دوم، در قوانین کشور، سهولتی برای کارخانه‌های بازیافت زباله‌ درنظر گرفته نشده است: «از همین‌رو، شرکت‌های بازیافت در افغانستان سرمایه‌گذاری نمی‌کنند.»

آسیب‌های صحی و خطرهای محیط‌زیستی زباله‌ها
آگاهان صحی، تاکید می‌کنندکه آلودگی زمین در کنار آلودگی هوا و آلودگی آب، باعث بروز امراض کشنده‌ی ساری و غیر ساری می‌شود.
دکتر سیدحبیب اروال، رییس کنترل امراض غیرساری وزارت صحت عامه، می‌گوید: «امراض ساری و غیرساری از زباله‌ها پیدا می‌شود؛ امراض غیرساری و ‌کشنده، مانند سرطان و مشکلات قلبی و تنفسی از آلودگی زمین پیدا می‌شود.»
آقای اروال همچنان می‌گویدکه زباله‌ها، مرکز تجمع میکروب‌ها و ویروس‌هایی چون پارازیت، باکتریا و غیره است؛ از این نوع میکروب‌ها، هشتاد درصد از امراض ساری سربلند می‌کند.
همین‌گونه، کاظم همایون نیز خاطرنشان می‌کندکه حشرات مضر، موزی‌ها و امراضی چون پیچش بیش‌تر از آلودگی زمین و یا زباله‌ها پیدا می‌شود. «در کنار آن، زباله‌ها باعث آلوده‌شدن آب‌های زیرزمینی و آلودگی روحی و روانی می‌شود که آسیب‌های جدی‌ صحی به‌بار می‌آورد.»
با این‌همه، به اضافه‌ی نبود میکانیزم درست جمع‌آوری زباله‌ها، نبود کارخانه‌های بازیافت زباله و نبود زباله‌دانی‌های کافی؛ باشندگان شهر کابل نیز زباله‌ها را به‌جای زباله‌دانی در سطح شهر و یا هم در اطراف زباله‌دانی می‌اندازند.
پیشنهاد آگاهان محیط‌زیستی بر این است که در کنار رشد فرهنگ شهرنشینی، شهرداری کابل باید دستگاه تبلیغاتی و فرهنگ‌سازی‌شان را در قسمت حفظ و نگه‌داری محیط ‌زیست فعال سازند.
آقای همایون، می‌گویدکه شهرداری کابل، سه ریاست؛ ریاست جریده پامیر، ریاست رادیو و ریاست اطلاعات عامه- برای آگاهی‌دهی دارد؛ باید از این ریاست‌ها برای رشد فرهنگ شهرنشینی استفاده کند؛ «همچنان فرهنگ شهرنشینی باید شامل نصاب درسی شود؛ در کنار آن باید با کسانی‌که زباله‌های‌شان را در سطح شهر می‌اندازند، برخورد قانونی صورت بگیرد.»