درحالی‌که ما روی زمین کابل قدم می‌زنیم، زمین زیر پای ما در حال پایین رفتن است؛ چیزی که کارشناسان زمین‌شناسی و محیط زیستی آن را فرونشست زمین می‌گویند.
هرچند تا اکنون در مورد فرونشست شهر کابل، پژوهشی از سوی ارگان‌های دولتی و نهادهای تحقیقی افغانستان انجام نشده؛ اما در دو پژوهشی که توسط مریم محمدی عطشانی، دانشجوی دکترای مخاطرات جیومورفولوژیک در دانشگاه تهران و چهار دانشجوی دانشگاه نیوکاسل انجام شده است، نشان می‌دهد که زمین شهر کابل فرونشست داشته است.
مریم محمدی عطشانی، با روش پردازش تصاویر راداری-ماهواره‌ای دریافته است که از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹، بعضی از مناطق کابل ۸٫۲ سانتی‌متر و مناطق دیگر ۳٫۳ سانتی‌متر در هر سال فرونشست داشته است. تحقیق او نشان می‌دهد که میزان فرونشست زمین در شهر کابل به‌طور معمول تابع تغییرات سطح آب‌های زیرزمینی در این شهر است. نتایج تحقیق او طی مقاله‌ای در ۱۳ جدی سال روان زیر عنوان «فرونشست زمین و مرگ کابل» در روزنامه هشت صبح نشر شده است.
«گوهر محمدوف»، «ژینک»، «ژینگ هونگلی» و «شین وی» چهار دانشجوی دانشگاه نیوکاسل انگلستان‌اند که در تحقیقی دریافته‌اند که میانگین فرونشست زمین در شهر کابل، از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹، سالانه ۵،۳ سانتی‌متر بوده است. در این تحقیق که در جولای ۲۰۲۰ در ژورنال MDPI (remote sensing) نشر شده، نیز از روش پردازش تصاویر راداری-ماهواره‌ای استفاده شده که نشان می‌دهد، فرونشست زمین با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی رابطه‌ی مستقیم دارد.
در تحقیقی آمده است که سطح آب‌های زیرزمینی کابل در نقاط مختلف شهر کابل از ۸ تا ۲۳ سانتی‌متر پایین آمده است. در این تحقیق، شهر کابل به چهار ساحه تقسیم شده؛ کابل بالایی -جنوبی و غربی- کابل پایینی -شمال و شرق- پغمان و دریای لوگر که میزان نشست زمین در این ساحات در پنج سال اخیر به‌ترتیب ۲۳٫۸، ۱۰٫۹، ۱۲٫۹ و ۸٫۹ سانتی‌متر بوده است که بیشترین میزان نشست زمین در کابل بالایی اندازه‌گیری شده است. در مناطقی که پایین روی آب‌های زیرزمینی زیادتر بوده، میزان نشست زمین نیز بیشتر بوده است.
فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای محیط‌زیست و زیربناهای ساختمانی است که علاوه بر عوامل طبیعی؛ مانند زمین‌لرزه‌ها، فعالیت انسان‌ها نیز نقش مؤثری بر ایجاد آن دارد. استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، استخراج بیش‌ازحد مواد معدنی و نفتی و تراکم بیش‌ازحد نفوس و اعمار ساختمان‌ها در یک منطقه، عوامل مهم فرونشست زمین است. به باور زمین‌شناسان، استخراج بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و اعمار ساختمان‌های بلند سبب فرونشست زمین کابل شده است.
عامل‌های فرونشست زمین
یکی از موارد مهم که سبب فرونشست زمین می‌شود، استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و درنتیجه بیرون شدن آب از منافذ خاک‌ها است.
محمدسالم حسینی، متخصص و انجنیر زمین‌شناسی و استاد دانشگاه پولی‌تخنیک کابل، می‌گوید؛ زمانی که حجم آب در لایه‌های زیر زمین کم می‌شود و سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود، منافذ موجود در بین ذرات خاک از آب تخلیه شده و به دلیل وزن لایه‌های بالایی به‌مرور زمان این خالیگاه از بین رفته و سبب ایجاد فرونشست در سطح زمین می‌شود.
بااین‌حال بیشتر شهروندان کابل، برای تأمین آب مورد نیازشان از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند؛ این شهروندان برای این‌که به خدمات آب‌رسانی دولتی دسترسی ندارند، در خانه‌های‌شان چاه‌های عمیق حفر کرده‌اند. مسئولان اداره تنظیم امور آب و شرکت آب‌رسانی شهری افغانستان آمار دقیق ندارند.
نظام خپلواک، سخنگوی اداره ملی تنظیم امور آب، می‌گوید که نزدیک به ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب در سال از زیرزمین کابل استخراج می‌شود. به گفته آقای خپلواک، این شهر در مصرف و ذخیره‌ی آب‌های زیرزمینی، همه‌ساله، ۵۰ میلیون مترمکعب، توازن منفی دارد که از ذخیره‌های آب‌های زیرزمینی کم می‌شود.
سخنگوی اداره ملی تنظیم امور آب، می‌افزاید که یکی از شاخصه‌ها که باعث نشست زمین شده می‌تواند تخلیه طبقات زمین از آب است و تحقیقات در خصوص فرونشست زمین کابل که در اثر کاهش آب‌های زیرزمینی است، ادامه دارد.
بر اساس آمار شرکت آب‌رسانی و کانالیزاسیون شهری افغانستان، ۷۲۰ هزار تن از شهروندان کابل، تحت پوشش آب‌رسانی این شرکت قرار دارد و متباقی شهروندان آب‌شان را از طریق حفر چاه‌ها تأمین می‌کنند.
سید نوید سعیدی، سخنگوی شرکت آب‌رسانی و کانالیزاسیون شهری افغانستان، به روزنامه‌ی صبح کابل، می‌گوید که در حال حاضر تنها منبع آبی در کابل آب‌های زیرزمینی است و مردم و مسئولان هر دو از این منبع استفاده می‌کند. مردم با حفر چاه‌های عمیق، آب‌های زیرزمینی را به‌گونه بی‌رویه استفاده می‌کند.
مسئولان این شرکت می‌گویند که در حال حاضر ۴۲ چاه فعال و ۲ کاریز منابع آب‌رسانی، این شرکت در کابل است؛ بگرامی با داشتن ۱۳ چاه، علاو‌الدین ۱۳ چاه و افشار با داشتن ۲ چاه عمیق، منابع آب‌رسانی در کابل است.
همین‌گونه؛ ۷۲ شرکت خصوصی آب‌رسانی نیز در شهر کابل، برای شهروندان آب‌رسانی می‌کنند که همه‌اش از آب‌های زیرزمینی بهره می‌گیرند. شرکت‌های آب‌رسانی و آب‌معدنی دو مصرف‌کننده‌ی بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی است که ب حفر چاه‌هایی به عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر باعث کاهش آب‌های زیرزمینی کابل می‌شود.
بر اساس آمار شرکت آب‌رسانی و کانالیزاسیون شهری افغانستان، ۷۲۰ هزار تن از شهروندان کابل، تحت پوشش آب‌رسانی این شرکت قرار دارد و متباقی شهروندان آب‌شان را از طریق حفر چاه‌ها تأمین می‌کنند.
شریف همت، رییس شرکت آب‌معدنی میلاد می‌گوید، شش ماه می‌شود که در شکردره فعالیت دارد و برای دریافت آب چاهی با عمق ۱۳۰ متر حفر کرده که روزانه چهار تا پنج ساعت از آن آب بیرون می‌کشد. او می‌گوید که درخواست جوازشان را به وزارت صنعت و تجارت سپرده‌اند؛ اما این وزارت از دادن جواز به او خودداری کرده است. به اساس آمار وزارت صنعت و تجارت، ۹ شرکت آب‌معدنی و ۴۳ شرکت نوشابه‌های غیرالکلولی در کابل فعالیت دارد؛ درحالی‌که مسئولان اداره ملی تنظیم امور آب، می‌گویند که ۲۹ شرکت تولید آب‌معدنی و نوشابه‌های غیرالکلولی در کابل وجود دارد.
نظام خپلواک می‌گوید: «به هیچ شرکتی تولید آب‌معدنی و نوشابه‌های غیرالکولی مجوز استفاده از منابع آب زیرزمینی داده نشده است. هم‌چنان طرح انتقال تدریجی این شرکت‌ها به خارج از محوطه شهر کابل تحت کار قرار دارد.»
بااین‌حال، مسئول شرکت آب‌معدنی میلاد، می‌گوید که در ۱۲ شرکت تولیدی آب‌معدنی که در نزدیکی شرکت او قرار دارد، منابع آبی‌شان را از زیرزمین تأمین می‌کنند.
هرچند می‌خواستم در گزارش نظر شرکت‌های تولید آب‌معدنی را داشته باشم؛ اما با تماس‌های مکرری که داشتم، هیچ‌کدام از شرکت‌های آب‌معدنی و آب‌رسانی حاضر به مصاحبه نشدند.
در کنار این شرکت‌ها، موترشویی‌ها، حمام‌ها و حوض‌های آب‌بازی نیز از مکان‌هایی است که به‌گونه بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کند.
مسئولان در شهرداری کابل، می‌گویند که ۲۴۰ موترشویی در کابل وجود دارد که ۳۲ باب آن جواز دارد و باقی آن غیرقانونی فعالیت دارد. همین‌گونه ۶۰۰ حمام و ۲۹ حوض آب‌بازی در کابل فعالیت دارد.
معروف علی‌زی، مسئول هماهنگی رسانه‌ها در شهرداری کابل می‌گوید که مقدار آب مصرفی این مکان‌ها مشخص نیست؛ اما بدون شک روزانه مقدار زیادی از آب در این مکان‌ها به مصرف می‌رسد.
عامل دیگری که سبب فرونشست زمین می‌شود، ساختمان‌سازی به‌گونه عمودی و بیش‌ازاندازه است؛ کابل پرجمعیت‌ترین شهر کشور است. تمرکز نفوس در این شهر باعث شده است که ساختمان‌های زیادی به شکل قانونی و غیرقانونی در این شهر اعمار شود.
آمار شهرداری کابل نشان می‌دهد که ۸۰ هزار خانه از یک تا پنچ طبقه‌ای در مناطق پلانی این شهر،۲۰۰ هزار خانه از یک تا چهار طبقه‌ای در مناطق غیرپلانی و ۶۰ هزار خانه در دامنه کوه‌ها در این شهر اعمار شده است.
محمد سالم حسینی، می‌گوید که ازدیاد نفوس در کابل باعث شده است که ساختمان‌های زیادی در سطح شهر اعمار شود و توسعه شهری بیشتر به‌صورت عمودی در حال افزایش است. این افزایش نفوس و ساخت‌وسازها از یک‌سو باعث شده که استخراج آب‌های زیرزمینی به‌شدت افزایش یابد و از سوی دیگر اعمار ساختمان‌های بلند منزل و سنگین باعث می‌شود که به طبقات زمین فشار بیشتری وارد شده و این فشار به‌مرور زمان سبب ایجاد فرونشست می‌شود.
اگر زمین فرونشست داشته باشد چه خواهد شد؟
فرونشست زمین آخرین مرحله‌ی تخریب خاک است؛ خاک یکی از منابع مهم در طبیعت است و بدون خاک زندگی در روی زمین امکان‌پذیر نخواهد بود.
محمد سالم حسینی، می‌گوید که ایجاد درز در دیوارها، کج شدن پایه‌های انتقال برق، تخریب اساس و تهداب ساختمان‌ها و ایجاد شکست و درز در سرک‌ها و دیگر پروژه‌های زیربنایی از مشکلاتی است که در اثر فرونشست زمین به وجود می‌آید.
حسینی می‌افزاید، امکان دارد که در شهر کابل تاکنون پدیده فرونشست پیامد و اثرات منفی ایجاد نموده باشد اما به‌دلیل این‌که تا هنوز در این موردمطالعه علمی صورت نگرفته است، پیامدهای ناشی از فرونشست به عوامل دیگری مانند زلزله ارتباط داده شده باشند؛ بنابراین مطالعه و تحقیق علمی جامع در مورد میزان فرونشست زمین، عوامل آن و اثرات آن بالای تأسیسات و زیربناهای شهری در شهر کابل حیاتی و ضروری پنداشته می‌شود.
راه‌های حل و کارکرد مسئولان حکومت
فرونشست زمین چون با کاهش آب‌های زیرزمینی رابطه مستقیم دارد و یکی از دلایل اصلی فرونشست زمین پایین روی آب‌های زیرزمینی است؛ کارشناسان بدیل استخراج آب‌های زیرزمینی را استفاده از آب‌های سطحی می‌دانند.
جمع‌آوری آب باران از سقف تعمیرات دولتی، شهرک‌ها و پارک‌های صنعتی، استفاده از آب دریاها و بند قرغه به‌منظور سرسبزی شهر، انتقال آب آشامیدنی با تمدید پایپ‌لاین از دریای پنجشیر، احداث بند للندر به ظرفیت ۲۴۸ میلیون مترمکعب و برنامه تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی کابل توسط احداث حوض‌های تغذیه‌ای و تغذیه منابع آب‌های زیرزمینی توسط چاه‌های تزریقی از برنامه‌هایی است که مسئولان اداره ملی تنظیم امور آب، برای کاهش استفاده از آب‌های زیرزمینی، کنترل پایین روی این آب‌ها و جلوگیری از فرونشست زمین روی دست دارند.
