در کنار بحران‌های امنیتی و سیاسی، با نزدیک‌شدن فصل سرما، آلودگی هوا، چالش بزرگ دیگری برای شهروندان افغانستان است که به اساس آمار وزارت صحت، سالانه به طور میانگین چهار هزار شهروند این کشور، به دلیل بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا، جان خود را از دست می‌دهند.
آلودگی هوا در کابل و دیگر کلان‌شهرهای افغانستان، تنها به سوخت‌های فسیلی، دود موترها و گازهای ساختمان‌ها و کارخانه‌ها محدود نمی‌شود. ریزگردها و دود غلیظ زغال سنگ و چوب – که از آن‌ها به عنوان آلاینده‌های معیار یاد می‌شود – نیز به مصیبت‌های مردم اضافه شده و تهدیدی جدی برای وضعیت بهداشتی شهروندان افغانستان به شمار می‌رود.
نبود برق و گاز کافی و فقر گسترده سبب شده که مردم به سوخت زغال سنگ، چوب، پلاستیک و حتا تایر موتر روبیاورند؛ از این‌‌رو میزان آلاینده‌های معیار و ریزگردها در فصل سرما در فضای پایتخت، ده‌ها برابر بیش‌تر از معیاری است که توسط سازمان جهانی صحت تعیین شده است.
یافته‌های روزنامه‌ی صبح کابل، نشان می‌دهد که امسال به دلیل عدم وضع محدودیت بر استفاده‌ی زغال سنگ در افغانستان، تنها در هفت ماه گذشته ۲ میلیون و ۲۵۱ هزار تن زغال سنگ به کلان‌شهرهای افغانستان انتقال داده شده است. از این میان، ۸۰ درصد این زغال سنگ (حدود ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار و ۸۰۰ تن) به کابل وارد شده است.
اگر میزان واردات زغال سنگ به کلان‌شهرهای افغانستان به همین‌گونه ادامه پیدا کند، تا آخر امسال، نزدیک به ۳ میلیون و ۸۵۸ هزار و ۸۵۷ تن زغال سنگ به کلان‌شهرهای افغانستان وارد خواهد شد که تنها در کابل، ۳ میلیون و ۸۷ هزار و ۸۵ تن زغال انتقال داده می‌شود.
اوسط حجم ذرات معلق به قطر ۱۰مایکرون در جریان یک ماه.
به گفته‌ی انجنیر نیک‌محمد، آگاه محیط‌زیستی و رییس نظارت و تفتیش محیط‌زیستی اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست افغانستان، از سوخت هر کیلوگرام زغال سنگ؛ ۹ گرام ذرات معلق ۱۰ میکرومتر، ۵ گرام ذرات معلق ۲٫۵ میکرومتر، ۲۰ گرام دیاکساید سلفر و ۲۰ گرام دیاکساید نایتروجن در هوا پخش می‌شود.
با این حال، اگر میزان آلاینده‌های تولیدشده‌ی ناشی از زغال سنگ را در سه ماه زمستان در نظر بگیریم؛ فضای شهر کابل در زمستان امسال دارای ۶ میلیارد و ۹۴۵ میلیون و ۷۵۰ هزار گرام ذرات معلق ۱۰ میکرومتر، ۳ میلیارد و ۸۵۸ میلیون و ۷۵۰ هزار گرام ذرات معلق ۲٫۵ میکرومتر، ۱۵ میلیارد و ۴۳۵ میلیون گرام دی اکساید سلفر و ۱۵ میلیارد و ۴۳۵ میلیون گرام دیاکساید نایتروجن خواهد داشت.
بارگیری ۳۰۰ موتر زغال سنگ در هر روز
آمار اتحادیه‌ی معادن زغال سنگ افغانستان نشان می‌دهد که از آغاز سال روان خورشیدی، به طور اوسط، روزانه ۳۰۰ موتر ۳۰ تنی از معادن زغال سنگ شمال، برای انتقال زغال سنگ به کلان‌شهرهای افغانستان بارگیری می‌شود. از این میان، ۸۰ درصد آن به کابل انتقال داده می‌شود.
با این حال، مسوولان تصدی زغال سنگ شمال، که مسوولیت استخراج این معادن را دارد، تایید می‌کند که امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا و بسته‌بودن راهای صادراتی، درصدی کمی از زغال سنگ، صادر شده و بیش‌تر زغال‌های استخراج‌شده‌ی امسال در داخل افغانستان جابه‌جا شده است.
ریاض‌الدین شریفی، رییس تصدی زغال سنگ شمال، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید: «ما در سال‌های پیش، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از زغال سنگ استخراج‌شده را به بیرون از کشور صادر می‌کردیم؛ اما امسال به دلیل قرنتین و کرونا، کم‌ترین صادرات را داشتیم؛ اما در درآمد ما تغییری نیامده است.»
اوسط حجم ذرات معلق به قطر ۲٫۵ مایکرون در جریان یک ماه.
به گفته‌ی رییس تصدی زغال سنگ شمال، درآمد حکومت افغانستان از استخراج زغال سنگ شمال در سه ربع اول سال گذشته، ۳ میلیارد و ۷۶ میلیون و ۵۳۲ هزار افغانی بوده است. آمار این تصدی نشان می‌دهد که میزان درآمد سه ربع نخست امسال نیز، با آن که حجم صادرات اندک بوده است، با درآمد سال گذشته یک‌سان بوده و ممکن این میزان در ماه‌های آینده بیش‌تر از سال قبل نیز شود.
در کنار آن شرکت‌های قراردادی‌ای نیز وجود دارد که به‌گونه‌ی رسمی با وزارت معادن و پترولیم افغانستان، به خاطر استخراج این معادن، قرارداد دارد؛ اما تعداد این شرکت‌ها محدود بوده و به هشت شرکت می‌رسد. از میان این شرکت‌ها، تنها چهار شرکت آن فعال است.
صفرعلی جاوید، رییس اتحادیه‌ی معادن زغال سنگ، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که هر یکی از این شرکت‌های قراردادی، سالانه نزدیک به ۸۰ هزار تن زغال سنگ استخراج می‌کند. با این حساب، سالانه ۳۲۰ هزار تن زغال سنگ توسط شرکت‌های قراردادی نیز استخراج می‌شود.
از سویی هم، عبدالقدیر مطفی، سخن‌گوی وزارت معادن و پترولیم افغانستان، می‌گوید که در هفت ماه گذشته از استخراج این شرکت‌های قراردادی، این وزارت، ۷۸ میلیون افغانی درآمد داشته است و این درآمد، ممکن تا پایان سال بیش‌تر از این شود.
با این حال، منابعی در تصدی زغال سنگ افغانستان تایید می‌کنند که سالانه نزدیک به ۳۰۰ هزار تن زغال سنگ، به‌گونه‌ی غیرقانونی توسط زورمندان محلی و مخالفان مسلح حکومت استخراج می‌شود. با این حال سخن‌گوی وزارت معادن و پترولیم افغانستان، استخراج غیرقانونی زغال سنگ را تایید می‌کند و می‌گوید که این وزارت، پلانی برای کنترل استخراج خودسر و غیرقانونی ساخته است.
با این حال، تصدی زغال سنگ شمال، بیش‌ترین استخراج زغال سنگ را در افغانستان دارد که علاوه بر استخراج زغال سنگ، مدیریت درآمد و فعالیت‌های صوف‌داران غیررسمی را نیز به عهده دارد.
گراف فعالیت معدن‌کاری خودسر در سه ولایت.
یافته‌های روزنامه‌ی صبح کابل نشان می‌دهد که در حال حاضر، بیش‌تر از یک هزار و ۶۳ صوف خودسر در سه ولایت افغانستان که دارای بیش‌ترین ذخایر زغال سنگ است، فعالیت دارد، که ۷۶۱ حلقه‌ی آن در ولایت سمنگان (شباشک، دهنه‌ی تور و راشک قوبی)، ۱۱۷ آن در ولایت بغلان (تاله‌وبرفک، جنارک و شین‌دره) و ۱۸۵ دیگر آن، در ولایت بامیان (کلیج، دوآب، چارتاق، آشپشته و کریمک) موقعیت دارد.
فعالیت‌های خودسر، عواقب ناگواری مانند؛ تخریب منابع زغال سنگ، ازبینبردن زمینه‌ی مساعد تثبیت ذخایر، طرح و دیزاین پروژه‌های جدید و افزایش حادثات و تلفات کارگران دارد.
به گفته‌ی ریاض‌الدین شریفی، رییس تصدی زغال سنگ شمال، در هر تن زغال سنگی که توسط شرکت‌های خودسر تحت مدیریت آن‌ها استخراج می‌شود، ۲ هزار و ۲۰۰ افغانی به وزارت مالیه پرداخت شده، ۱ هزار و ۵۰۰ افغانی آن به وزارت معادن پرداخت می‌شود و باقی این پول، مربوط تصدی زغال سنگ شمال می‌شود.
به اساس یافته‌های روزنامه‌ی صبح کابل، تصدی زغال سنگ با تشویق استخراج‌های خودسر مردمی، بیش‌ترین استخراج را در سطح افغانستان دارد. این تصدی در هفت ماه گذشته، یک میلیون و ۸۹۰ هزار تن زغال استخراج کرده است که این میزان تا آخر امسال، به ۳ میلیون و ۲۴۰ هزار تن می‌رسد. (شرح بیش‌تر در گراف)
زمستان سمی
به اساس آمار اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست، از سوخت هر تن زغال سنگ؛ ۹ هزار ذرات معلق ۱۰ میکرومتر، ۵ هزار گرام ذرات ملق ۲٫۵ میکرومتر، هزار گرام دیاکساید سلفر و هزار گرام دیاکساید نایتروج تولید می‌شود.
به اساس یافته‌های روزنامه صبح کابل، در سه ماه زمستان امسال، تنها در شهر کابل حدود ۷ میلیون و ۷۱ هزار و ۷۵۰ تن زغال سنگ سوختانده می‌شود که میزان آلاینده‌های تولیدشده تنها از زغال سنگ در سه ماه زمستان به میلیاردها گرام می‌رسد.
به اساس آمار اداره‌ی ملی محیط زیست، ۶۴۰ هزار خانواده در شهر کابل زندگی می‌کند، که اگر اوسط اعضای هر خانواده را ۶ نفر و مصرف زغال سنگ آن را در سه ماه زمستان، یک تن فرض کنیم، ۶۴۰ هزار تن زغال سنگ در این سه ماه در شهر کابل سوختانده خواهد شد.
میزان مصرف زغال سنگ در سه ماه زمستان به اساس جمعیت
با این حال آلاینده‌هایی که از سوخت زغال سنگ در سه ماه زمستان امسال در فضای شهر کابل تولید خواهد شد، شامل؛ ۶ میلیارد و ۹۴۵ میلیون و ۷۵۰ هزار گرام ذرات معلق ۱۰ میکرومتر، ۳ میلیارد و ۸۵۸ میلیون و ۷۵۰ هزار گرام ذرات معلق ۲٫۵ میکرومتر، ۱۵ میلیارد و ۴۳۵ میلیون گرام دیاکساید سلفر و ۱۵ میلیارد و ۴۳۵ میلیون گرام دیاکساید نایتروجن خواهد بود.
بیش‌ترین انتقادها در مورد مصرف زغال سنگ در شهر کابل، به مرکز‌های تجارتی-رهایشی و بلندمنزل‌ها ربط داده می‌شود.
روزنامه‌ی صبح کابل به فهرستی از بلندمنزل‌های شهر کابل در ناحیه‌های مختلف دست یافته است که در زمستان اکثر آن‌ها زغال سنگ مصرف می‌کند. به اساس این فهرست، از ۶۱۴ مرکز تجارتی-رهایشی و بلندمنزل‌هایی که در هفده ناحیه‌ی شهر کابل موقعیت دارد، ۱۸۱ بلندمنزل آن گفته اند که زغال سنگ مصرف می‌کنند، ۱۰۴ بلندمنزل آن چوب و ۳۲۹ بلندمنزل آن گفته اند که گاز و برق استفاده می‌کنند. با این حال، از مجموع مصرف‌کنندگان زغال سنگ (۱۸۱ بلندمنزل)، ۱۱۰بلندمنزل و مرکز تجارتی-رهایشی آن گفته اند که مرکزگرمی آن‌ها مجهز با فلتر است و ۷۲ بلندمنزل دیگر گفته اند که مرکزگرمی‌های آن‌ها فلتر ندارد.
به اساس این فهرست، از ۶۱۴ مرکز تجارتی-رهایشی و بلندمنزل‌هایی که در هفده ناحیه‌ی شهر کابل موقعیت دارد، ۱۸۱ بلندمنزل آن گفته اند که زغال سنگ مصرف می‌کنند، ۱۰۴ بلندمنزل آن چوب و ۳۲۹ بلندمنزل آن گفته اند که گاز و برق استفاده می‌کنند
در کنار آلاینده‌های تولیدشده از زغال سنگ، فعالیت‌های صنعتی، وسایط نقلیه‌ی شهری، جاده‌ها و کوچه‌های خامه نیز از منابع دیگر تولیدکننده‌ی آلاینده‌ها در شهر کابل است.
پژوهشی که از سوی ریاست محیط زیست کابل صورت گرفته است، نشان می‌دهد که ترانسپورت شهری ۲۵ درصد؛ جاده‌های خامه، ۱۵ درصد؛ مصرف زغال سنگ ۳۰ درصد؛ فعالیت‌های صنعتی، ۲۵ درصد و موارد دیگر ۵ درصد در آلودگی شهر کابل نقش دارد.
به اساس این پژوهش، تنها ۳۰ درصد از ترانسپورت شهری کنونی کابل، معیاری عنوان شده است و ۷۰ درصد دیگر که شامل؛ ۸۰۰ هزار موتر می‌شود، غیرمعیاری و عامل آلوده‌زایی گفته شده است.
از سویی هم، کم‌بود برق و افزایش فقر از چالش‌های دیگری است که امسال شهروندان افغانستان هم‌زمان با آمدن فصل سرما با آن روبه‌رو استند؛ دلیل‌هایی که آن‌ها به مواد سوختی آلوده‌زای بیش‌تر رومی‌آورند. عاید سرانه‌ی شهروندان افغانستان در سال گذشته، ۷۲۰ دالر بود؛ اما امسال این میزان به ۵۲۰ دالر تنزیل یافته است. افزایش فقر سبب می‌شود که شهروندان به سوخت مواد آلوده‌زا مثل؛ تایر، رابر، پلاستک و زغال سنگ بیش‌تر روی بیاورند.
به همین‌سان تا اکنون شرکت برق‌رسانی افغانستان (برشنا)، برخلاف سال‌های دیگر، هیچ وعده‌‌ای به شهروندان افغانستان از جمله؛ شهروندان کابل به خاطر ازدیاد میزان برق برای زمستان نداده است. این مساله نیز سبب می‌شود که ۱۰۰ هزار جنراتور انفرادی در شهر کابل روشن شود و به آلودگی بیش‌تر هوا بیفزاید.
آلوده‌ترین هوا در پنج سال گذشته
درجه‌ی کیفیت هوای شهر کابل در روزهای نخست ماه عقرب سال روان، نزدیک به ۱۵۰ ای‌کیو‌آی رسیده است. به اساس سنجش سایت جهانی شاخص کیفیت هوا (Air Visual)، هوای کابل روز جمعه (۹ عقرب)، ساعت ۲ پس از چاشت، ۱۵۰ بوده است.
در پنج سال گذشته، بیش‌ترین میزان آلودگی شهر کابل، در سال ۲۰۱۶ ثبت شده است که کیفیت هوای این شهر ۴۱۶ بوده است. سال گذشته (۲۰۱۹) در اوج آلودگی هوا در ماه‌های زمستان، کیفیت هوای شهر کابل ۲۴۶ بوده است؛ اما امسال تا اکنون که دو ماه به زمستان مانده است، آلودگی هوای کابل به ۱۵۰ درجه رسیده است. با این حال، احتمال دارد که آلودگی هوای امسال بلندتر از آمار سال ۲۰۱۶ (۴۱۶) باشد که بلند‌ترین میزان آلودگی در پنج سال گذشته است.
اوسط حجم سلفردای اکساید در جریان یک ماه.
هرگاه AQI هوا بیش‌تر از ۳۰۰ باشد، نشان‌دهنده‌ی خطرناکی هوا است و اخطار جدی را متوجه انسان‌ها می‌کند. در این حالت بیش‌تر دولت‌ها اعلام حالت اضطرار می‌کنند؛ زیرا در این وضعیت، تمام افراد جامعه تحت تاثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرند.
معیار این سایت جهانی، نشان می‌دهد که کیفیت هوا بین ۰ تا ۵۰ خوب، از ۵۱ تا ۱۰۰ سالم، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ ناسالم برای افراد حساس، ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوای ناسالم، ۲۰۱ تا ۳۰۰ بسیار ناسالم و بالاتر از ۳۰۰ خطرناک و مرگ‌بار است.
با این حال، آلودگی هوا در افغانستان، ممکن است کشنده‌تر از جنگی باشد که بیش‌تر از ۱۹ سال دامن‌گیر شهروندان افغانستان است. آمار مرکز تحقیقاتی «وضعیت هوای جهان» نشان می‌دهد که میزان تلفات ناشی از آلودگی هوا در افغانستان، هفت برابر بیش‌تر از تلفات جنگ در این کشور است. به اساس آمار این مرکز تحقیقی، آلودگی هوا در سال ۲۰۱۷ که میزان آن کم‌تر از ۴۰۰ درجه بوده، عامل مرگ ۲۶ هزار تن در افغانستان بوده است؛ در حالی که به اساس آمار سازمان ملل متحد در جنگ افغانستان در همان سال، تنها ۳۴۸۳ تن کشته شده اند.
از سویی هم، به اساس آمار وزارت صحت، آلودگی هوا در کابل، همه‌ساله جان نزدیک به ۳۵۰۰ نفر را می‌گیرد.
شاخص کیفیت هوا به اساس اندازه‌گیری ذرات معلق ۱۰ و ۲٫۵ میکرومتر، اوزن، دیاکساید نایتروجن، دیاکساید سلفر و انتشار منواکساید، سنجش می‌شود. روزنامه‌ی صبح کابل، میزان این آلاینده‌های شهر کابل را با معیار جهانی در گرافی مقایسه کرده است.
هرگاه AQI هوا بیش‌تر از ۳۰۰ باشد، نشان‌دهنده‌ی خطرناکی هوا است و اخطار جدی را متوجه انسان‌ها می‌کند. در این حالت بیش‌تر دولت‌ها اعلام حالت اضطرار می‌کنند؛ زیرا در این وضعیت، تمام افراد جامعه تحت تاثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرند.
دست زیر الاشه نشستن اداره‌ی ملی محیط زیست
اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست افغانستان با ۸۵۰ کارمند شامل رتبه و شماری از کارمندان خارج رتبه و بودجه‌ی سالانه‌ی ۳۸۶ میلیون و ۲۸۱ هزار افغانی، هیچ برنامه‌ی تاثیرگذار درازمدت و کوتاه‌مدت برای کاهش آلودگی هوا روی دست نداشته/ندارد؛ دلیلی که باعث شده، همه‌ساله آلودگی هوا افزایش بیابد، تا کاهش.
تنها برنامه‌ی این اداره، وضع قیودات در مصرف زغال سنگ بر مراکز تجارتی-رهایشی و بلندمنزل‌ها است؛ در حالی که مراکز تجارتی و رهایشی در شهر کابل، تنها ۱۰ درصد از مصرف زغال سنگ را تشکیل می‌دهد؛ اما ۹۰ درصد دیگر زغال سنگ در ساحات مسکونی، حمام‌ها و خشت‌پزی‌های سوختانده می‌شود. اداره‌ی ملی محیط زیست، پلان پنج‌ساله‌ای برای کاهش آلودگی محیط زیست ساخته است؛ اما به گفته‌ی مسوولان این اداره، تطبیق این پلان تنها می‌تواند ده درصد از آلودگی هوا را کم کند.
انجنیر نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیط‌زیستی اداره‌ی ملی محیط زیست، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که آن‌ها به اساس پالیسی، حق وضع قیودات بر ساحات مسکونی، ترانسپورت شهری و سایر عامل‌های آلوده‌زایی را ندارند.
او تاکید دارد: « قیوداتی که ما بر بلندمنزل‌ها و فعالیت‌های تجارتی وضع کرده ایم، مطمیین استیم که آلودگی این منابع دودزا تا یک ماه دیگر تا ۹۵ درصد کاهش خواهد داشت؛ اما شما می‌دانید که با ازبینبردن این منابع آلودگی، ما تنها می‌توانیم ۱۰ درصد از آلودگی شهر کابل و سایر کلان‌شهرهای افغانستان را کاهش دهیم و عامل‌های دیگر آلودگی مانند؛ مصرف زغال در مناطق غیرپلانی، سرک‌ها وکوچه‌های خامه، نبود بدیل مانند برق و گاز و هم‌چنان موترهای فرسوده‌شده‌ی دودزا هم‌چنان به جای خود باقی است.»
مسوولان اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گویند که این اداره، به تازگی ده متخصص محیط‌زیستی در بخش محیط زیست و چگونگی کاهش آلودگی هوا استخدام کرده است؛ اما برنامه‌ای که به جز وضع قیودات بر منابع محدود مصرف‌کننده‌ی زغال سنگ باشد، کارکرد موثری برای کاهش آلودگی هوا از این اداره دیده نشده است.
انجنیر نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیط‌زیستی اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست، می‌گوید: « به اساس حکم رییس‌جمهور، ما ده نفر را به عنوان متخصص و کارشناس در ماه اسد ۱۳۹۹ جذب کرده ایم. در کنار آن، ما در سال روان، مشاورین حقوقی و سایر مشاورین را نیز در بخش‌های مختلف استخدام کرده ایم.»
اوسط حجم کاربن مونواکساید در جریان یک ماه.
اوسط حجم نایتروجن دای اکساید در جریان یک ماه.
اوسط حجم اوزون در جریان یک ماه.
