افغانستان، کشوری احاطه شده با خشکی در جنوب‌غرب آسیا است که از سالیان دراز به این‌سو، برای صادرات و واردات کالاهای تجارتی، وابسته به راه‌های ترانزیتی و بندرهای آبی همسایههایش بوده/ است.
با این حال، در چند سال گذشته، دولت افغانستان به‌ویژه اداره‌های سکتوری آن، تلاش کرده که در کنار راه‌های آبی، راه‌های بدیلی نیز برای صادرات و واردات کالاها پیدا کند.
یکی از راه‌های مؤثر و البته ارزان، ساخت خط آهن است؛ راهی که از دید کارشناسان اقتصادی، با استفاده از آن، افغانستان در آینده‌های نه‌چندان دور می‌تواند به چهارراه اقتصادی در آسیا بدل شود.
بر اساس معلومات اداره‌ی خط آهن افغانستان، در یک دهه‌ی اخیر، نزدیک به ۲۰۰ کیلومتر خط آهن در افغانستان ساخته و بهره‌برداری شده است. هرچند طرح ساخت نخستین خط آهن در کشور، به یک قرن پیش برمی‌گردد اما؛ افغانستان در زمینه خط آهن، نسبت به همسایههایش پیشرفت ملموسی نداشته است.
خط آهن در افغانستان، برای اولین‌بار، در سال ۱۹۲۰ میلادی در زمان حکومت امان‌الله خان، به طول ۷ کیلومتر در مسیر دهمزنگ-دارالامان ساخته شد که پس از مدت کوتاهی، به دلیل‌های مختلف از فعالیت باز ماند.
هم‌چنان حدود چهار دهه پیش، خط آهنی از کشور ترکمنستان به طول ۲ کیلومتر به داخل افغانستان راه‌اندازی شد و ایستگاه خط آهن تورغندی در خاک افغانستان ساخته شد.
همین‌گونه، ۳۰ سال پیش، خط آهن دیگری از سرحد ازبیکستان به طول دو کیلومتر در افغانستان ادامه پیدا کرد و ایستگاه خط آهن حیرتان ایجاد شد؛ اما به دلیل آغاز جنگ داخلی و از میان رفتن بنیادهای اقتصادی در کشور، فعالیت و ساخت خط آهن از حرکت ماند.
با این حال، در یک دهه‌ی اخیر ساخت خط آهن در افغانستان از سر گرفته شده است. مسئولان در اداره‌ی خط آهن، می‌گویند که در جریان ۱۰ سال گذشته، مطالعات امکان‌سنجی، تخنیکی، اقتصادی و اجتماعی بیش از ۴ هزار کیلومتر خط آهن انجام شده است که از این میان، نزدیک به ۲۰۰ کیلومتر آن ساخته و به بهره‌برداری سپرده شده است.
محمدعوض فرهنگ، آمر نشرات اداره‌ی خط آهن، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که در حال حاضر، خط آهن حیرتان-مزارشریف به طول ۱۰۶ کیلومتر، تورغندی به طول ۱۳ کیلومتر، آقینه ۱۶ کیلومتر و آقینه- اندخوی بیش از ۳۰ کیلومتر، فعال‌اند که برای انتقال کالای تجارتی از آن استفاده می‌شود. هم‌چنان ۶۲ کیلومتر خواف- هرات نیز به بهره‌برداری سپرده شده است.
به گفته‌ی آقای فرهنگ، قرار است به‌زودی خط آهن آقینه-اندخوی نیز به طول ۳۰ کیلومتر تکمیل و تا چند ماه دیگر به بهره‌برداری سپرده شود. همین‌گونه، روند تدارکاتی و کار ساختمانی ۸۷ کیلومتر خط آهن خواف-هرات نیز در حال اجرا است و انتظار می‌رود تا یک سال دیگر به پایان برسد.
بر اساس معلومات اداره‌ی خط آهن، هزینه‌ی بخش اول فاز چهارم خط آهن خواف-هرات، بیش از ۵۸ میلیون دالر امریکایی خواهد بود. هم‌چنان بخش دوم فاز چهارم آن نیز ۶۵ میلیون یورو هزینه بر می‌دارد.
گشایش خط آهن خواف-هرات
به‌تازگی مقام‌های دولت افغانستان و ایران، خط آهن خواف-هرات را افتتاح کردند. طول این خط آهن، ۲۲۵ کیلومتر است که ۱۴۰ کیلومتر آن در خاک افغانستان و ۷۶ کیلومتر آن در خاک ایران افتاده است.
پروژه‌ی خط آهن خواف-هرات، در چهار قطعه (بخش) اجرا می‌شود که ۷۶ کیلومتر آن در قالب دو بخش در خاک ایران ساخته شده و قطعه‌ی سوم از نقطه‌ی صفر مرزی تا ایستگاه روزنک افغانستان -به طول ۶۲ کیلومتر- در این کشور افتاده است. قطعه چهارم آن در دو فاز (فاز اول ۴۳ کیلومتر و فاز دوم ۴۴ کیلومتر)، ساخته می‌شود.
بر اساس معلومات اداره‌ی خط آهن، هزینه‌ی بخش اول فاز چهارم خط آهن خواف-هرات، بیش از ۵۸ میلیون دالر امریکایی خواهد بود. هم‌چنان بخش دوم فاز چهارم آن نیز ۶۵ میلیون یورو هزینه بر می‌دارد که از بودجه دولت افغانستان تأمین می‌شود.
با تکمیل شدن این خط آهن، انتظار می‌رود که سالانه ۶ میلیون تن کالای تجاری و یک‌میلیون مسافر از این مسیر عبور و مرور کنند.
افغانستان از طریق خط آهن حیرتان-مزارشریف، آقینه، تورغندی و خواف-هرات به شبکه‌ی خط آهن ترکمنستان، ازبیکستان، قزاقستان، قرغیزستان، چین، روسیه و اوکرایین وصل است.افغانستان، از کشورهای یادشده، اموال تجارتی؛ آرد، گندم، روغن، ماشین‌ها، مواد ساختمانی، مواد نفتی و سایر کالاهای ضروری را وارد می‌کند و در مقابل، محموله‌های سنگ‌های قیمتی -سنگ تالک و مرمر، میوه‌‌های تازه و خشک و دیگر فرآورده‌های کشاورزی را صادر می‌کند.
بر اساس آمار اداره‌ی راه آهن، تنها در سال گذشته‌ی خورشیدی، حدود ۳ میلیون و ۴۰۰ هزار تُن کالای تجارتی؛ شامل مواد غذایی، مواد ساختمانی و محصولات زراعتی از کشورهای چین، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان، ازبیکستان و اوکرایین وارد شده و هم‌چنان محموله‌های صادراتی افغانستان شامل سنگ‌های قیمتی، محصولات زراعتی و تولیدات داخلی به کشورهای همسایه صادر شده است.
در سال روان خورشیدی، با وجود شیوع ویروس کرونا، نقل و انتقال اما از طریق خط آهن ۳۰ درصد افزایش یافته است. در شش ماه اول سال مالی ۱۳۹۹، دست‌کم ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار تُن کالای تجارتی از راه آهن وارد و صادر شده است. این در حالی است که در شش ماه نخست سال گذشته‌ی خورشیدی این رقم به ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تن می‌رسید.
اداره‌ی خط آهن، هم‌چنان برنامه‌ی ساخت ۵ هزار کیلومتر شبکه‌ی داخلی خط آهن در درون افغانستان را نیز روی دست دارد. محمدعوض فرهنگ، می‌گوید: «اداره خط آهن افغانستان با کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان، ازبیکستان، پاکستان، ایران، چین و هم‌چنان بانک‌های توسعه‌ی آسیایی و توسعه‌ی اسلامی گفت‌وگو کرده و آن‌ها علاقه‌مندی نشان داده‌اند که در پروژه‌های خط آهن افغانستان سرمایه‌گذاری کنند.»
مسئولان اداره‌ی خط آهن، می‌گویند که افغانستان با عضویت در این سازمان‌ها، می‌تواند با کشورهای عضو این سازمان در منطقه و جهان وصل شود و این‌گونه زمینه‌ی حمل‌ونقل کالاهای تجاری از طریق خط آهن به بیش‌تر از پنجاه کشور منطقه و کشورهای اروپایی فراهم است.
مزایای استفاده از خط آهن
در حال حاضر اداره‌ی خط آهن افغانستان، عضویت چهار سازمان منطقه‌ای و بین‌المللی فعال در عرصه‌ی خط آهن -سازمان همکاری خطوط آهن (OSJD)، سازمان بین‌الدولتی حمل‌ونقل بین‌المللی خط آهن (OTIF)، اتحادیه‌ی بین‌المللی خطوط آهن (UIC) و مجمع منطقه‌ای خاورمیانه (RAME,UIC) را دارد.
مسئولان اداره‌ی خط آهن، می‌گویند که افغانستان با عضویت در این سازمان‌ها، می‌تواند با کشورهای عضو این سازمان در منطقه و جهان وصل شود و این‌گونه زمینه‌ی حمل‌ونقل کالاهای تجاری از طریق خط آهن به بیش‌تر از پنجاه کشور منطقه و کشورهای اروپایی فراهم است.
ایجاد خط آهن در کنار وصل کردن افغانستان به منطقه و جهان، سهولت‌های دیگری نیز برای این کشور دارد؛ زیرا پس از ترانسپورت دریایی، خط آهن ارزان‌ترین و مصون‌ترین راه برای انتقال کالاهای تجارتی است.
فواد احمدی، سخن‌گوی وزارت صنعت و تجارت، می‌گوید: «از چند بعد دیگر نیز ایجاد خط آهن حایز اهمیت است؛ هم به لحاظ زمانی و هم به لحاظ اقتصادی، سهولت‌های زیادی برای تجار به وجود آورده است؛ به گونه‌ی مثال، وقتی در گذشته، ۵۰ موتر انتقال داده می‌شد، نیروی بیش‌تری کار داشت و زمان بیش‌تر را در بر می‌گرفت؛ اما وقتی‌که واگون‌ها از طریق خط آهن وارد افغانستان شود، خیلی می‌تواند سود اقتصادی داشته باشد. قیمت ارزان‌تر می‌افتد.»
ساخت خط آهن در کنار نقش آن در رشد مبادله‌های تجاری، زمینه‌ی فرصت‌های شغلی زیادی را نیز فراهم کرده است. در حال حاضر صدها شهروند در پروژه‌های ساخت خطوط آهن، مشغول کارند.
در همین حال، کارشناسان اقتصادی نیز به این باوراند که ایجاد خط آهن می‌تواند افغانستان را به چهارراه اقتصادی مبدل کند و از سویی هم سبب جلوگیری از تخریب شاه‌راه‌های کشور شود.
صادرات و واردات حجم زیاد کالاهای تجاری با هزینه‌ی کم‌تر، ایجاد اشتغال و کاهش هزینه‌های تولید از دیگر مزایای اقتصادی وجود خط آهن است.
مهدی محمدی، کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه، می‌گوید: «انگلستان اولین کشوری بود که خط آهن ایجاد کرد، از لحاظ اقتصادی بسیار پیشرفت کرد و انحصار خط آهن را در جهان داشت. ما اگر خط آهن داشته باشیم، به‌عنوان ترانزیت و یا چهارراه چین را به ایران وصل کنیم، افغانستان را به اروپا؛ این‌طور است که عاید ایجاد می‌شود.»
آقای محمدی، افزود که با استفاده از خط آهن، امکان جابه‌جایی نیروهای کار و مواد خام آسان‌تر می‌شود و ساخت خط آهن، امکان زیادی را برای خودکفایی ولسوالی‌ها و گوشه‌های مختلف کشور فراهم می‌کند.
دولت افغانستان، سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون افغانی درآمد مالیاتی از ترانزیت خط آهن دریافت می‌کند. فردین معرفتی، آمر نشرات وزارت مالیه، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که در سال مالی ۱۳۹۸ خورشیدی، ۲۵۳٫۳۹ میلیون افغانی، از درآمد اداره‌ی خط آهن در خزانهی دولت واریز شده است.
به گونه‌ی اوسط، درآمد ماهوار وزارت مالیه از ترانزیت راه آهن، به ارزش ۲۱٫۱۱ میلیون افغانی می‌رسد.
با این عوض فرهنگ، می‌گوید که عواید مجموعی اداره راه آهن در سال گذشته‌ی خورسیدی، ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون افغانی بوده است.
مسئولان اداره‌ی خط آهن مدعی اند که ایجاد خطوط آهن، افغانستان را از انحصار اقتصادی و ترانسپورتی کشورهای همسایه بیرون کرده و حال این کشور خود از این طریق، با سایر کشورها دادوستد و ترانزیت تجارتی دارد.
