اشاره: نقض حقوق بشری و تلفات غیرنظامی از مواردی است که در افغانستان همواره رو به افزایش بوده است. گروه طالبان که اکنون سرگرم مذاکره با دولت افغانستان است، بخش بزرگی از نقض حقوق بشری به این گروه مرتبط است. کمیسیون حقوق بشر، ادعا دارد که در قربانی سازی مردم عام، تنها طالبان دخیل نیستند؛ نیروهای دولتی و نیروهای بین‌المللی به رهبری امریکا در برخی موارد در قربانی ساختن مردم دست داشت‌اند. برای جزییات بیش‌تر گفت‌وگویی را با شهرزاد اکبر، رییس کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان انجام داده‌ایم.
صبح کابل: این روزها قصه‌ی صلح با طالبان بسیار داغ است و احتمال دارد طالبان شریک دولت آینده افغانستان باشند. کمیسیون مستقل حقوق بشر به عنوان حامی حقوق انسانی چه کار کرده تا عدالت کیفری پا بر جا بماند؟
شهرزاد اکبر: عدالت انتقالی در افغانستان پیشینه‌ی عمیقی ندارد. پس از توافق‌نامه‌ی بن، عدالت انتقالی در این کشور عملاً سرکوب شد؛ حکومت پیشین و همکاران بین‌المللی علاقمندی به تأمین عدالت انتقالی نداشتند، فهم از عدالت انتقالی خیلی محدود بود؛ در حالی که زمینه‌ی عدالت انتقالی فراتر از عدالت کیفری است. به اساس تعریف عدالت انتقالی قربانی‌محور، آسیبی که متوجه قربانی شده است، در حد ممکن جبران شود. هرچند زمانی که فردی، عزیز خود را از دست می‌دهد، به هیچ عنوانی جبران نمی‌شود اما؛ تلاش شود زمینه‌ی رضایت بازمانده قربانی فراهم شود. پس از توافق صلح، باید شرایطی به میان بیاید که از تکرار وضعیت گذشته جلوگیری شده و نقض حقوق بشری که در گذشته اتفاق افتاد، تکرار نشود.
در آغاز حکومت نوین اما دیدگاه جهان و امریکا این بود؛ اگر ما عدالت انتقالی را تأمین کنیم، مجبور می‌شویم تا متحدان خود -گروه‌های مجاهدین- را سرکوب کنیم؛ زیرا اتهامات جرایم جنگی به اکثریت فرماندهان و رهبران گروه مجاهدین وارد بود و امریکا برای ایجاد یک حکومت تازه در افغانستان با آن‌ها ائتلاف کرده بود.
در روند گفت‌وگوهای صلح که احتمال دارد به اساس آن نظام جدید روی کار آید، نگرش کمیسیون مستقل حقوق بشر در رابطه به عدالت، قربانی‌محور این است که خواست‌ها و نیازهای قربانیان جنگ انعکاس یابد؛ در گام نخست زمینه‌ی اشتراک قربانیان جنگ در روند گفت‌وگوها فراهم شود.
با این حال، به مسئله‌ی قربانیان جنگ افغانستان، نباید جانب‌دارانه پرداخته شود؛ در نزدیک به ۲۰ سال جنگ اخیر در این کشور، تنها «طالبان عامل قربانی مردم افغانستان نبودند؛ نیروهای خارجی و نیروهای امنیتی افغانستان نیز در موارد دست داشته‌اند»؛ اما مهم این است که زمینه برای شنیدن صدای قربانیان جنگ در شرایط پس از صلح، فراهم شود.
صبح کابل: اطلاعات شما در مورد آجندای صلح چیست؟ حقوق بشر چه موقعیتی در آجندای گفت‌وگوهای صلح دارد؟
شهرزاد اکبر: به اساس تعهدی که میان هیئت‌های مذاکره‌کننده وجود دارد، اطلاعات دست‌اول به ما نمی‌رسد؛ اما خواست ما از هردو طرف [هیئت مذاکره‌کننده‌ی طالبان و دولت افغانستان] این است که موضوع حق قربانیان جنگ در آجندای بحث شان گنجانده شود و در مورد موضوعات حقوق بشری با کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان و سایر نهادهای حقوق بشری مشورت شود.
صبح کابل: به نظر شما با تمام فشارهای نهادهای بین‌المللی به‌ویژه امریکا در راستای تأمین عدالت برای قربانیان جنگ، پس از صلح به آن دست خواهیم یافت؟
شهرزاد اکبر: پیش‌بینی وضعیت دشوار است؛ اما امیدوار استیم؛ زیرا حق قربانیان جنگ در یک کانتکست مشترک میان «طالبان و دولت افغانستان» می‌تواند مطرح شود. در اعلامیه‌هایی که از طرف دولت و طالبان به دسترس برخی رسانه‌ها قرار گرفته است، در رابطه به حقوق قربانیان گزینه‌های مشترک وجود دارد. باید برای هردو طرف تفهیم باشد که بدون درنظر گرفتن حق قربانیان جنگ، «صلح پایدار» نخواهیم داشت.
درنظر گرفتن حقوق قربانیان جنگ، می‌تواند زمینه‌ی گفت‌وگو را بیش‌تر فراهم کند اما؛ در گام بعدی، خواست و نیازهای قربانیان جنگ باید شنیده شود. شاید قربانی‌ای خواستار آتش‌بس باشد، دیگری خواهان جبران خسارت و یا هم قربانی دیگر بگوید که صلح می‌خواهم؛ اما مسئله‌ی اصلی حق قربانی است که باید هردو طرف به آن توجه کنند.
صبح کابل: چرا کمیسیون مستقل حقوق بشر به‌عنوان یک نهاد حامی حقوق بشری شهروندان، با قدرت نرم نتوانسته آن‌چنان که می‌باید مدافع حقوق انسانی در کشور باشد؟ آیا حکومت نقش این کمیسیون را با مداخله تضعیف کرده است؟
شهرزدا اکبر: کمیسیون حقوق بشر افغانستان به اساس ساختار بین‌المللی ایجاد شده است؛ به این معنا که تنها یک ساختار ملی نیست. زمانی که سازمان ملل با توجه به نیازهای حقوق بشری، به این فکر شد که نهادهای ملی در داخل کشورها تشکیل شود، زمینه‌ی کار قانونی ما مشخص شد. مثلاً؛ زمانی که دولت افغانستان به کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک ملحق شد، تعهد کرد از بهره‌کشی کودکان و جذب به نهادهای نظامی جلوگیری می‌کند ولی؛ باید یک نهاد نظارتی ملی دفاع از حقوق بشر وجود داشته باشد تا از عملکرد حکومت نظارت کند. دولت در کنوانسیون بین‌المللی کودک به جلوگیری از جذب کودکان در ارتش و پولیس تعهد کرده است؛ اما هنوز کودکان در این نهادها جذب می‌شوند و این نیاز به گوشزد و نظارت دارد که کمیسیون حقوق بشر این مسئولیت را به عهده دارد.
شرایط کار کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، با نهادهای حقوق بشری در دنیا فرق می‌کند؛ در کشورهای دیگر نهادهای حقوق بشری بیش‌تر روی عملکرد حکومت نظارت دارند اما در افغانستان؛ به دلیل منازعه‌ی جاری، کمیسیون حقوق بشر در کنار این‌که از عملکرد دولت در بخش نقض حقوق بشری نظارت دارد و شکایت‌هایی را مستندسازی می‌کند، با دسته‌های زیاد ناقضان حقوق بشر؛ مانند گروه مسلح غیرمسئول محلی که معلوم نیست به کدام اشخاص و افراد وابسته استند و هم‌چنان با طالبان مواجه است. در کنار این‌که ما در شرایط منازعه قرار داریم، بیش‌تر انرژی ما صرف مستندسازی نقض حقوق بشری می‌شود. از همین رو، روی توسعه حقوق بشری تمرکز بیش‌تر نمی‌توانیم. در کشورهای دیگر به دلیل نبود منازعه تمرکز بیش‌تر روی نظارت به عملکرد دولت و هم‌چنان توسعه‌ی حقوق بشری است، تلاش شان بر این است تا آگاهی از حقوق بشر گسترش یابد و رعایت حقوق بشر نهادینه شود؛ بنابراین کار ما با کارکرد نهادهای حقوق بشری، حداقل با کشورهای منطقه قابل مقایسه نیست.
هم‌چنان از نگاه قانون، کمیسیون حقوق بشر، موازی با نهادهای عدلی و قضایی نیست. به این معنا که اگر یک خانم از لت‌وکوب توسط شوهرش به کمیسیون حقوق بشر شکایت کند، کمیسیون شکایت درج می‌کند و به نهادهای عدلی و قضایی راجع می‌سازد و نظارت می‌کند اما؛ در روند کاری این نهاد مداخله نمی‌تواند. ما نمی‌توانیم شوهر این خانم را به دلیل خشونت محکمه کنیم. این‌جاست که سوء تفاهم در رابطه به کار کمیسیون مستقل حقوق بشری پیش می‌آید؛ مثلاً مردم عام می‌گویند که میزان دسترسی مردم به عدالت افزایش نیافته، وظیفه شما چیست؟ در پاسخ؛ ما می‌توانیم برای دسترسی به عدالت، دادخواهی کنیم؛ تطبیق عدالت وظیفه‌ی ما نیست.
در مورد حکومت و کمیسیون باید بگویم؛ در طول دوره‌ی حکومت جدید رابطه‌ی حکومت و کمیسیون بد نبوده است. رابطه‌ها بیش‌تر روی همکاری و کمک بوده، اما در مواردی بنا به دلایلی، تقابل نیز پیش آمده است. حداقل پس از آمدن من در این نهاد، هیچ تلاش سازمان‌یافته‌ای از طرف حکومت برای تضعیف کمیسیون مستقل حقوق بشر اعمال نشده است.
شهرزاد اکبر: کار کمیسیون مستقل حقوق بشر مشخص است؛ ما در چارچوب دولت فعالیت داریم نه حکومت، اما حکومت در داخل نظام می‌تواند نهادهایی را ایجاد کند اما؛ باید تعریف روشنی از کارکرد آن داشته باشد. وزارت دولت در امور حقوق بشر، ریاست حقوق بشر وزارت عدلیه و ریاست حقوق بشر در وزارت خارجه چه کارهایی انجام می‌دهند. ساحه‌ی کار ما نظارت از عملکرد حکومت است؛ مثلاً در گزارش چهارساله‌ای که از طرف دولت به سازمان ملل در مورد حقوق بشر، فرستاده می‌شود، مهم نیست که کدام نهادهای دولتی آن را آماده می‌کنند؛ اما سازمان ملل از ما گزارش مستقل می‌خواهد که در برابر گزارش دولت به بررسی گرفته می‌شود.
صبح کابل: امرالله صالح، معاون اول ریاست‌جمهوری ادعا کرده که کمیسیون مستقل حقوق بشر، از رویکرد همیشگی خود -گزارش‌نویسی- بیرون شود. پاسخ شما در این مورد چیست؟
شهرزاد اکبر: صالح به‌عنوان یک شهروند کشور، حق دارد از کارکرد کمیسیون انتقاد کند اما؛ انتقاد امرالله صالح برای ما واضح نبود. به نظر می‌رسد که چارچوب صلاحیت کاری ما برای آقای صالح خیلی روشن نیست و به جزییات کاری ما وارد نیست، از قانون کار کمیسیون حقوق بشر چیزی نمی‌داند؛ یا هم آقای صالح می‌خواست چیزی را مطرح کند که به ما خیلی قابل توجه نبود. گزارش‌نویسی از حقوق بشری بخشی از کار کمیسیون است؛ زیرا مستندسازی و گزارش‌نویسی برای ما اهمیت دارد. اگر شما امروز نیاز به اطلاعات تلفات غیرنظامیان سال ۲۰۰۸ پیدا کنید، می‌روید به گزارش کمیسیون حقوق بشر مراجعه می‌کنید. هم‌چنان کمیسیون حقوق بشر در سال ۲۰۰۸ گزارشی تحت نام «از ترس به‌سوی امید» از تلفات غیرنظامیان از عملیات نیروهای بین‌المللی و دولتی، مستند کرده که بخش زیاد این مستند در دادگاه بین‌المللی مدرک شده و هم‌چنان دولت آسترلیا برای بررسی تلفات غیرنظامیان توسط نیروهای این کشور، از آن به‌عنوان مدرک استفاده می‌کند.
هفته گذشته همکاران ما در ولایت ارزگان بودند تا اطلاعات بیش‌تر در مورد عملکرد نیروهای آسترلیایی، پیدا کنند؛ یعنی گزارش‌نویسی بخشی از کار ما است تا در هم‌سویی با نهادهای رسانه‌‌ای و جامعه مدنی فشار بیش‌تر بالای ناقضان حقوق بشر وارد کنیم.
کمیسیون یک گزارش در رابطه‌ی «بچه‌بازی» تهیه کرده بود. در ابتدا با اسناد این پژوهش؛ یک قانون ایجاد شد و بعد بچه‌بازی در کد جزا جرم پنداشته شد. کار حقوق بشر دادخواهی برای احقاق حقوق انسانی و مستندسازی و گزارش‌نویسی از آن است، نه عمل‌گرایی.
صبح کابل: چرا کمیسیون حقوق بشر در مورد ادعای امرالله صالح معاون نخست رییس جمهوری در مورد کارکرد این نهاد واکنش نشان نداد؟
شهرزاد اکبر: ما متوجه انتقاد آقای صالح نشدیم، یا آقای صالح از کارکرد کمیسیون درست آگاهی ندارد و نمی‌داند که گزارش‌نویسی، مستندسازی بخشی از کار ماست. به همین دلیل به گفته‌های‌شان توجه نکردیم. از طرفی هم وقت نداریم به هر انتقادی توجه کنیم. نهادهای حقوق بشری همواره مورد نقد قرار می‌گیرند. مسئولان حکومتی چنین رویکردی را نمی‌پسندند.
صبح کابل: وزیر دولت در امور حقوق بشر، یعنی چه؟ آیا این مداخله آشکار حکومت در امور کمیسیون مستقل حقوق بشر نیست؟
شهرزاد اکبر: کار کمیسیون مستقل حقوق بشر مشخص است؛ ما در چارچوب دولت فعالیت داریم نه حکومت، اما حکومت در داخل نظام می‌تواند نهادهایی را ایجاد کند اما؛ باید تعریف روشنی از کارکرد آن داشته باشد. وزارت دولت در امور حقوق بشر، ریاست حقوق بشر وزارت عدلیه و ریاست حقوق بشر در وزارت خارجه چه کارهایی انجام می‌دهند. ساحه‌ی کار ما نظارت از عملکرد حکومت است؛ مثلاً در گزارش چهارساله‌ای که از طرف دولت به سازمان ملل در مورد حقوق بشر، فرستاده می‌شود، مهم نیست که کدام نهادهای دولتی آن را آماده می‌کنند؛ اما سازمان ملل از ما گزارش مستقل می‌خواهد که در برابر گزارش دولت به بررسی گرفته می‌شود.
صبح کابل: حسن ایجاد وزارت دولت در امور حقوق بشر چیست و تأثیرگذاری این همکاری در امر دفاع از حقوق بشر چی بود؟ آیا شما را بیش‌تر وابسته به حکومت نساخته است؟
شهرزاد اکبر: پس از گزارش تجاوز جنسی به کودکان در ولایت لوگر، دولت تصمیم گرفت تا یک کمیته‌ی نظارتی را در مکاتب ایجاد کند؛ نهادهای مختلفی در این بخش همکاری می‌کنند و وزارت دولت در امور حقوق بشر بخشی از آن است؛ اما ما دیدگاه آنان را از نشانی دولت می‌دانیم.
صبح کابل: کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان بنا بر دلایلی گزارش ۱۹۷۸ تا ۲۰۰۱ ناقضان حقوق بشر و جرایم جنگی را که آماده شده بود، نشر نکرد، اما اگر صلح بیاید، شما توانایی دادخواهی در برابر فرماندهان طالبان را دارید؟ یا مثل نشست بن همه برائت خواهند گرفت؟!
شهرزاد اکبر: گزارش منازعات جنگی از ۱۹۷۸ تا ۲۰۰۱، اتهامات جنگی علیه حکومت کمونیستی، مجاهدین و طالبان را شامل می‌شود. افراد شامل این گزارش که نخواستند، گزارش نشر شود، طالبان هم فکر نمی‌کنم بخواهند گزارشی از قربانیان جنگ نشر شود. حکومت پیشین تمایل نداشت تا گزارش نشر شود، جرایم جنگی در زمان اقتدار کسانی اتفاق افتاد بود که شامل حکومت بودند/ استند.
صبح کابل: در چنین شرایطی باید انتظار سرکوب عدالت را بکشیم؟
شهرزاد اکبر: این غم‌انگیز است که در تاریخ بیست ساله‌ی اخیر، هیچ‌یک از مسئولان حکومتی، به‌ویژه هر دو رییس جمهوری [محمد اشرف غنی و حامد کرزی] تعهدی جدی برای تأمین عدالت نداشتند و ندارند؛ حتا جامعه‌ی جهانی که از نظام و مردم حمایت سیاسی و مالی می‌کند، حمایت سیاسی جدی برای تأمین عدالت ندارد.
صبح کابل: با این وجود جامعه جهانی و نهادهای حقوق بشری چه اندازه به کمیسیون اعتماد دارند؟
شهرزاد اکبر: در رده‌بندی‌هایی که از طرف مجتمع نهادهای حقوق بشری بین‌المللی صورت گرفته، کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان در رتبه اول قرار گرفته است. جایگاه بین‌المللی و منطقه‌‌ای کمیسیون حقوق بشر بد نیست و گزارش‌های ما مورد تأیید نهادهای بین‌المللی قرار می‌گیرد.
صبح کابل: با این حمایت، شما هنوز اطمینان ندارید که گزارش قربانیان جنگ را به‌صورت شاید و باید منتشر کنید؟
شهرزاد اکبر: از گذشته تا اکنون برای تأمین عدالت قربانیان جنگ از طرف نهادهای بیرونی و داخلی جدی گرفته نشده است. همه شاهد بودیم، در آزادسازی زندانیان طالبان و انس حقانی هیچ‌یک از سفارت‌خانه‌‌ها و نهادهایی مانند یوناما و سازمان ملل موضع‌گیری نکردند.
نگاه کشورهای بیرونی و نهادهای بین‌المللی این است که پرداختن به این موضوعات، ممکن منجر به دوام منازعه شود و ثبات سیاسی را صدمه بزند؛ اما مسئولیت خود ما است که فشار بیاوریم تا صدای قربانیان جنگ شنیده شود؛ حتا برخی اوقات، حمایت نهادهای بین‌المللی از کمیسیون حقوق بشر، لفظی بوده تا عملی. وقتی ما نامه‌ی سرگشاده در رابطه زندانی‌ها را منتشر کردیم، از نهادهای بین‌المللی خواستم که در اشتراک‌گذاری آن ما را کمک کنند، ولی علاقمندی نشان ندادند.
در رابطه به حضور قربانیان جنگ در میز مذاکره، دیدگاه نهادهای مختلف دولتی و طالبان و نهادهای بین‌المللی را خواستار شدیم که آن‌ها نیز، همکاری نکردند. برای مثال، ما با تلاش از اکثر حکومت‌های اشتراک کننده در نشست ژنو خواستیم که به قربانیان جنگ در افغانستان اشاره داشته باشند، تنها یکی دو کشور در نشست ژنو به این موضوع اشاره کردند.
صبح کابل: جایگاه قربانیان جنگ در حال حاضر در کدام قسمت از گفت‌وگوهای صلح قرار دارد؟
شهرزاد اکبر: هیئت گفت‌وگو کننده‌ی دولت افغانستان دیدارهای جسته و گریخته‌ای را با قربانیان داشته‌اند اما؛ طالبان با قربانیان جنگ دیداری نداشته‌اند.
ما تلاش می‌کنیم تا در مرحله‌‌ی دوم گفت‌وگوها؛ هردو طرف زمینه‌ی شنیدن دیدگاه قربانیان جنگ را فراهم کنند؛ قربانیان جنگ از مردم افغانستان استند؛ آسیب دیده‌اند و حق دارند صدای شان را بلند کنند.
صبح کابل: با آغاز گفت‌وگوهای صلح افغانستان دلهره‌ای در میان اقلیت‌ها و زن‌ها به وجود آمده که قابل درک است، اما کمیسیون حقوق بشر به‌عنوان نهاد حامی اقلیت‌ها و زن‌ها صدای رسایی را بلند نکرده، شما چه کردید؟
تأکید ما، نقش پررنگ زنان در روند صلح است. در ترکیب هیئت مذاکره کننده و شورای عالی صلح، باید زنان حضور داشته باشند. با زنان باید در موارد مختلف مشورت کنند.
کمیته زنان در هیئت مذاکره‌کننده خیلی اندک است. کمیسیون مستقل حقوق بشر با در نظرداشت تعهدات بین‌المللی افغانستان و جایگاه زنان در اسلام، سندی را آماده کرده است و با آغاز مذاکرات صلح در اختیار هر دو طرف، قرار خواهد داد.
صبح کابل: شما قبلاً در پست‌های مشاورت ریاست جمهوری و معاونت شورای امنیت وظیفه انجام داده‌اید، باورهایی به میان آمده که شما در هم‌سویی با دولت کار می‌کنید؟
شهرزاد اکبر: تصمیم‌گیری‌ها در کمیسیون حقوق بشر جمعی است؛ همه‌ی موضع‌گیری‌ها با تصمیم ۹ عضو کمیسیون گرفته می‌شود. اعضای کمیسیون در نهادهای مختلف کار کرده‌اند و من کوتاه‌‌ترین تجربه‌ی کاری را در نهادهای حکومتی دارم. از طرفی هم نهادها و کسانی که کمیسیون را از نزدیک نظارت می‌کنند، اگر موارد جانب‌دارانه دیده‌اند، باید بگویند.
موضع‌گیری‌های ما در رابطه به تلفات ملکی تا آزادی فعالان مدنی لوگر و جرم پنداشتن آزمایش پرده‌ی بکارت، در مقابل حکومت بوده است و به هیچ عنوان گذشته‌ی کاری‌ام در حکومت، نمی‌تواند باعث خلل در انجام مسئولیت فعلی‌ام شود.
صبح کابل: چرا کمیسیون حقوق بشر با نهادهای هم‌سو؛ مانند رسانه‌ها همکاری نمی‌کند و شبیه حکومت با رسانه‌ها برخورد می‌کند؟
شهرزاد اکبر: همه تلاش‌ها در راستای همکاری با نهادهای رسانه‌‌ای انجام می‌شود اما؛ محدودیت‌های امنیتی مانع اصلی در این راستا است. در کم‌تر از سه سال سه همکار ما کشته شدند.
از طرفی هم منابع کافی انسانی نداریم، همه‌ی تشکیلات ۱۴ دفتر این کمیسیون در ولایت‌های کشور، ۴۰۰ تن است و این تعداد واقعاً کم است؛ در غیر آن ما و رسانه‌ها در یک راستا قرار داریم؛ چرا همکاری نداشته باشیم؟!
