پیامدهای جسمی و روانی آلودگی هوا

نویسنده: عنایت‌الله رحمتی 

هوا یکی از مهم‌‌ترین عناصر برای تداوم زندگی بشر است. در عصر امروز، هوای پاک که لازمه زندگی سالم است در بزرگ شهرها به یک آرزو و دغدغه‌‌ای بر علاوه آب و غذا تبدیل شده است.
آلودگی هوا یکی از چالش‌های بزرگ محیط‌زیستی در جهان محسوب می‌‌شود. کنوانسیون ۱۹۷۹ ژنو که در مورد آلودگی‌‌های برون‌مرزی دایر شده بود آلودگی هوا را چنین تعریف می‌‌کند: «آلودگی هوا به‌‌معنای ورود مستقیم و غیرمستقیم مواد و انرژی به داخل هوا توسط انسان است که منجر به آثار مضر شده و سلامتی انسان‌‌ها را به‌‌خطر می‌اندازد، به منابع زندگی و اکوسیستم آسیب می‌‌رساند و مانع دسترسی به وسایل رفاهی و دیگر استفاده‌‌های طبیعی از محیط‌زیست می‌‌شود.»
پدیده آلودگی هوا آمیخته‌ی زندگی مدرن بشری است که محصول سوخت‌‌های فسیلی، گرایش‌‌های بی‌وقفه شهرنشینی، فعالیت‌‌های صنعتی، تراکم بیش‌ازحد نفوس، حمل‌ونقل، مصرف انرژی گرمایی برای رفع نیازمندی جامعه بشری و گاهی برخاسته از منابع طبیعی است.
عمده‌ترین آلاینده‌‌هایی که می‌توان به عنوان آلوده‌کننده‌های هوا از آن نام برد؛ کاربن مونوکساید ((CO، هایدرو کاربن‌‌ها ((HCS، سلفر دای‌اکساید (SO2)، ازون (O3)، اکسایدهای نایتروجن (NS)، سرب و ذرات معلق ((PM:particulate matter در هوا است.
آلودگی هوا اثرات نامطلوب اجتماعی را به بار می‌‌آورد. بر اساس گزارش سازمان جهانی صحت، سالانه نزدیک به ۷ میلیون نفر در دنیا از اثر بیماری‌‌های مرتبط به آلودگی هوای داخلی و بیرونی، جان‌شان را از دست می‌‌دهند.
آلودگی هوا پیامد‌‌های صحی و بهداشتی گوناگونی را خلق می‌‌کند که شامل آسم، برانشیت، سکته قلبی، سرطان، تنگی نفس، سقط جنین، تأثیرات جنسی، مشکلات جلدی و پوستی است. هم‌چنان، آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ زودرس در جهان نیز به‌‌ شمار می‌‌رود.
ذرات معلق نسبت به آلاینده‌‌های دیگر هوا، تأثیری بیشتر و خطرناک‌تری بالای انسان‌‌ها دارد. اجزای تشکیل‌دهنده ذرات معلق هوا عبارت از سولفات‌ها، نیتریت‌ها، امونیا، سودیم کلوراید، غبار، گردوخاک و قطرات آب در هوا است.
ذرات معلق در هوا نظر به‌اندازه آن معمولاً به ذرات معلق درشت (PM10)، ذرات معلق ریز (PM2.5) و ذرات معلق بسیار ریز (PM0.1) تقسیم‌بندی می‌‌شود. قرار گرفتن در معرض ذرات معلق ریز و بسیار ریز، برابر با کشیدن چندین سیگار در روز است و می‌‌تواند احتمال ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
تأثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. برخی از افراد در برابر آلودگی هوا خیلی آسیب‌پذیرتر نسبت به دیگران‌اند؛ کودکان کم سن و سال، زنان باردار و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌‌بینند. متخصصان معتقدند که آلاینده‌‌های هوا دارای ترکیباتی است که باعث تخریب بافت‌‌های مختلف بدن می‌‌شود.
آلودگی هوا تأثیرات همه‌جانبه بر بدن و روان ما دارد؛ تأثیراتی که هنوز آن‌چنان که باید آن را نمی‌‌شناسیم. محققی به نام «سفی راس» در سال ۲۰۱۱ در دانشکده اقتصاد لندن که درباره پیامدهای منفی آلودگی هوا می‌‌اندیشید، با تحقیقاتش دریافته بود که آلودگی هوا پیامد‌‌های نامطلوب جسمی روانی و حتا رفتاری دارد.
آلودگی هوا نه‌تنها سلامتی جسمی را تهدید می‌‌کند؛ بلکه باعث افسردگی، استرس، اختلال در تمرکز، سردردی‌‌های شدید و هم‌چنان افرادی که در معرض آلودگی هوا قرار بگیرند زودرنج‌تر، پرخاشگرتر و کم‌تحمل‌‌تر می‌‌شوند.
افغانستان ازجمله کشور‌‌های آسیب‌پذیر در برابر آلودگی هوا است. با سرد شدن هوا، آلودگی هوای شهرهای کلان افغانستان به‌خصوص شهر کابل، به‌‌صورت خطرناک زندگی مردم را تهدید می‌‌کند. یک نهاد هواشناسی امریکا به‌نام«Air visual»، در دو سال اخیر- به‌ویژه در فصول سرد- به‌‌عنوان آلوده‌ترین شهر در جهان برگزیده است.
تراکم بیش‌ازحد نفوس، وسایط نقلیه کهنه، سرک‌‌های ناهموار در داخل شهر، سوخت‌‌های غیرمعیاری؛ مانند زغال‌سنگ، چوب، تایر، پلاستیک، تیل کم کیفیت و نبود دسترسی مردم به امکانات امروزی و نیز عدم آگاهی مردم از اثرات نامطلوب آلودگی هوا و هم‌چنان توپوگرافی آلودگی هوا را در شهر کابل تشدید بخشیده است.
طبق گزارش‌های روزانه اداره ملی محیط‌زیست که از نقاط مختلف شهر کابل نمونه‌برداری می‌‌کند، تمامی آلاینده‌‌های هوایی که در بالا ذکر شده، در هوای شهر کابل به گونه خطرناک موجود است.
به‌تازگی آمار دقیق‌تری از مبتلایان به امراض و مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در افغانستان در دست نیست. کنفرانس خبری‌ای که در جنوری سال ۲۰۰۹ برگزار شده بود، وزارت صحت عامه افغانستان اعلام کرد که ممکن است سالانه بیشتر از سه هزار نفر جان خود را از اثر آلودگی هوا در شهر کابل از دست بدهد.
ایجاد پالیسی و تصویب قوانینی برای محدود کردن آلودگی هوا، گام‌‌های مهم جهت بهبود بخشیدن کیفیت هوا بوده است. بیشتر کشورهای صنعتی، قوانین و مقررات مربوط به کیفیت هوا دارند.
انگلستان، نخستین بار در سال ۱۹۵۶، به دلیل افزایش آلودگی هوا که باعث مرگ‌ومیر بسیاری از ساکنان لندن شد، قوانین هوای پاک را تصویب کرد. هم‌چنان ایالت متحده امریکا در ۱۹۷۰ قوانین هوای پاک را تصویب کرد. کشور چین نیز در دهه‌‌های اخیر، قوانین زیادی در رابطه با کاهش آلودگی هوا تصویب کرده است.
افغانستان ازجمله کشورهایی است که قوانین کاهش و جلوگیری از آلودگی هوا و استندرد کیفیت هوا را در سال ۱۳۸۸ به هدف کاهش و جلوگیری از آلودگی هوا و عوامل مخرب محیط زیستی، تصویب کرده است؛ در این مقرره انتشار هر نوع آلوده‌کننده هوا بیش‌ازحد مجاز را ممنوع کرده است. با این حال اما تا هنوز در افغانستان نتیجه‌ی خوبی در پی نداشته است.
برای بهبود کیفیت هوا، نیاز پنداشته می‌‌شود که مردم همکار خوب با ادارات ذی‌ربط باشد. به‌جای سوخت‌‌های غیرمعیاری-زغال‌سنگ و…- از گاز که آلودگی کمتری دارد و انرژی قابل تجدیدی مانند انرژی خورشیدی که به شکل سنتی و مدرن می‌‌توان از آن استفاده کرده، باید بهره جست.
هم‌چنان به‌جای موترهای شخصی، از وسایط نقلیه عمومی و دوچرخه استفاده شود. در جریان آلودگی هوا استفاده از ماسک برای کاهش تأثیرات آن الزامی است. فعالیت وسایط نقلیه کهنه در داخل شهر کنترول شود. ترویج فرهنگ شهر نیشینی و آگاهی‌دهی عامه توسط منابع مختلف؛ مانند رسانه‌‌ها، فعالین و متخصصین محیط‌زیست، جامعه هنری، علمای دین و مکاتب صورت بگیرد.