بازارچه‌ی هنر بامیان؛ از خودکفایی زنان تا تهدید از سوی مسؤولان دولتی

گزارش‌گر: زهرا هجریه

در دکان کوچکی با دیوارهای گلی در گوشه‌ای از «بازارچه‌ی هنر» در استوایی‌ترین قسمت افغانستان نشسته است تا برای ۲۶ تن نان درآورد. حمیرا، مادر ۱۰ فرزند و مادربزرگ ۱۶ نوانسه است.

بازارچه‌ی هنر، بازار کوچکی با ۲۲ دکان گلی در قسمت شمالی بازار شهر بامیان است که در آن، زنان تولیدات دستی‌شان را به فروش می‌رسانند. این بازار، هشت سال پیش -۱۳۹۲-، توسط چند زن تجارت‌پیشه تأسیس شد تا زمینه‌ای باشد برای درآمد زنان شاغل در بامیان که در کار بافت قالین، گلم، نمد و یا طراحی پوشاک‌های خامک‌دوزی زنانه و بچه‌گانه و برخی نیازهای دیگر مصروف اند.

حمیرا، تنها نان‌آور خانواده است و دیگر مردان و زنان خانواده، به دلیل نبود زمینه‌ی کار، همه خانه‌نشین اند. او، در این دکان نشسته است که تا اجناس محلی را برای مردم و بازدیدکنندگان از بامیان، بفروشد. حمیرا، از فروش اجناسی که در دکانش چیده است، نان، مصرف تحصیل و نیازهای دیگر خانواده‌ا‌ی را تأمین می‌کند که نزدیک به سی عضو دارد.

بامیان، یکی از شهرهای توریستی افغانستان است؛ شهری در استوایی‌ترین قسمت جغرافیای افغانستان که پیکر فروریخته‌ی بودا و آب‌گیرهای افسانه‌ای را در خود جا داده است؛ داشته‌هایی که باعث شده سالانه هزاران گردش‌گر خارجی و داخلی، با گذشتن از مسیری که طالبان به آن دست‌رسی دارند، از این شهر دیدن کنند.

گردش‌گری و فرهنگ تعامل‌پذیری که بخشی از آن برآمد وضعیت بومی و بخشی نیز از تعامل با گروه‌های مختلف گردش‌گر در این شهر حاکم شده، این ولایت‌ را به یکی از ولایت‌های امن و مورد اعتماد برای مسافران تبدیل کرده است؛ ولایتی که برخلاف دیگر ولایت‌های دورافتاده‌ی افغانستان، در آن زمینه‌ی کار و آزادی‌های نسبی برای زنان فراهم است.

سلیمه صادقی، زن دیگری که در بازارچه‌ی هنر بامیان مصروف طراحی پوشاک عروسی است، آرزو دارد روزی در سطح کشور پوشاک طراحی کند. «می خواهم طراحی در سطح کشور و جهان شناخته شوم.» او، پنج سال می‌شود که دکانی را در این بازارچه به کرایه گرفته تا لباس‌هایی که طراحی می‌کند را، به مشتریانش عرضه کند. سلیمه، در حال طراحی پارچه‌ای است که می‌گوید برای پیچاندن نوزاد استفاده می‌شود.

سلیمه، با درآمدی که از این نشانی داشته است، فزندانش را به مکتب خصوصی فرستاده، برای خودش طلا خریده، مصرف خانواده‌اش را درآورده و زمینی را نیز خریده و کاشانه‌ی جدیدی برای خودش ساخته است.

قالین، گلم، نمد، لباس‌ خامک‌دوزی، جرمه‌دوزی، ظروف سفالی و دیگر تولیدات محلی زنانه، از محصولاتی است که در بیش‌تر دکان‌های بازارچه‌ی هنر به چشم می‌خورد. فروشندگان بازارچه‌ی هنر، همه زنان استند و تولیداتی که به فروش می‌رسانند نیز، یا تولید خودشان و یا خریداری‌شده از زنانی است که در خانه‌های‌شان کار می‌کنند.

سه دهه پیش از امروز که سلیمه توانسته از درآمد خودش زمین بخرد و حمیرا نان‌آوز نزدیک به ۳۰ نفر باشد، طالبان با تسلط در بامیان، تاریخی‌ترین نمادهای این ولایت را منفجر کردند؛ پیکر صلصال، شهمامه و بت‌بچه را که بزرگ‌ترین آن ۵۸ متر ارتفاع دارد.

پس از سقوط حاکمیت طالبان و آمدن جامعه‌ی جهانی در افغانستان، بت‌های فروریخته‌ی بامیان، بیش‌تر از قبل توجه جهانیان را جلب کرد؛ توجهی که باعث شد این ولایت، به مرکز توریزم افغانستان بدل شود.

دو دهه پس از ورود ناتو و نزدیک به ۵۰ کشور جهان در افغانستان، سه ماه پیش، جو بایدن، رییس‌جمهور امریکا، خروج سربازانش از این کشور را اعلام کرد و تا اکنون، برخی از کشورهایی که در ساختار ناتو وارد افغانستان شده بودند، نیروهای‌شان را از افغانستان خارج کرده اند. دو روز پیش، آخرین سربازان آلمانی، این کشور را ترک کردند.

خروج ناتو هم‌زمان با افزایش خشونت‌ها و جنگ در ولایت‌های مختلف، به یکی از نگرانی‌های عمده‌ی زنان در بازارچه‌ی هنر بامیان بدل شده است؛ زنانی که نگران اند اگر دوباره طالبان بر سرنوشت آن‌ها حاکم شوند، امکان کارکردن در بیرون از خانه را از دست می‌دهند؛ کاری که تنها راه درآمد زندگی‌شان است.

دو ماه پیش، انفجاری در بازار بامیان رخ داد که در آن، نزدیک به ۷۰ تن کشته و زخمی شدند. این انفجار و جنگی که در این روزها به یکی-دو ولسوالی این ولایت رسیده، زنان شاغل در این ولایت را نگران کرده است. نگرانی‌ای که هم‌زمان با شیوع کرونا، بر میزان بازدیدکنندگان از بامیان تأثیر گذاشته و باعث شده که فروش بازارچه‌ی هنر، کاهش چشم‌گیری داشته باشد.

حمیرا که پیش از این توانسته در ولایت‌های ننگرهار و هرات تولیدات و طراحی‌های دستی‌اش را به نمایش بگذارد، افزایش ناامنی، تبدیل به نگرانی بزرگ او شده است؛ نگران از این که شاید دیگر نتواند در ولایت‌های مختلف نمایش‌گاه برگزار کند و یا حتا زمینه‌ی کار در بامیان را نیز از او بگیرد.

فروشندگان در بازارچه‌ی هنر، می‌گویند که تا دو سال پیش، فروش بهتری داشته اند. به باور آنان، افزایش ناامنی هم‌زمان با گفت‌وگوهای صلح و احتمال خروج ناتو، تأثیر مستقیم بر فروش آنان داشته و باعث کاهش آن شده است.

ترس از بازگشت طالبان و افزایش ناامنی، تنها نگرانی زنان در بازارچه‌ی هنر نیست؛ ادارات دولتی‌ای که می‌گویند زمین این بازارچه دولتی است و باید به دولت سپرده شود، نگرانی دیگری است که زنان در بازارچه‌ی هنر بامیان، با آن دست‌ویخن استند.

محمدزهرا نظری، مسؤول اتحادیه‌ی زنان تجارت‌پیشه در بامیان، می‌گوید که ریاست عدلیه و دادستانی این ولایت، هرازگاهی، برای گرفتن محل بازارچه‌ی هنر می‌آیند و تلاش دارند این محل را که تنها منبع درآمد چندین خانواده است، پس بگیرند. هم‌چنان، قرنتین، ناامنی و کاهش بازدیدکنندگان داخلی و خارجی از بامیان، باعث کاهش فروش در این بازارچه شده است؛ کاهشی که پرداخت مالیات برای فروشندگان را دشوار کرده است.

در کنار جنگ، کرونا و کاهش توریزم، چالش دیگری که در سال روان مردم بامیان با آن روبه‌رو اند، خشک‌سالی‌است که به دلیل نبود برف‌باری و باران در زمستان و بهار گذشته، سراغ این ولایت و ولایت‌های اطراف آن آمده است. زراعت که اولین منبع درآمد مردم در این ولایت را تشکیل می‌دهد، امسال به دلیل خشک‌سالی آسیب دیده و در کنار کاهش گردش‌گری که دومین منبع درآمد بامیان است، باشندگان این ولایت را با چالش‌های بزرگی مواجه کرده است.