روند صلح افغانستان و آغاز گفت‌وگوهای میان افغانان، بار دیگر به بن‌بست روبه‌رو شده‌است. در حال حاضر روند رهایی زندانیان طالبان که آخرین بهانه‌ی این گروه برای حاضر شدن به میز مذاکره بود، متوقف شده است.
انتظار می‌رفت مذاکرات صلح میان هیأت گفت‌وگو کننده‌ی افغانستان و گروه طالبان هفته‌ی گذشته (۱۶ آگست) در دوحه آغاز شود؛ اما هنوز هیأت گفت‌وگو کننده‌ی حکومت در کابل به سر می‌برد و زمان دقیق آغاز این گفت‌وگوها، مشخص نیست.
در حال حاضر، حکومت افغانستان و گروه طالبان، هردو یک‌دیگر را بر سر توقف رهایی زندانیان باقی‌مانده‌ی یک‌دیگر و بهانه‌جویی در روند گفت‌وگوهای صلح متهم می‌کنند.
طالبان ادعا دارند که حکومت افغانستان، با توقف رهایی ۴۰۰ زندانی، می‌خواهد این روند را تخریب کند. حکومت در مقابل، اما اعا می‌کند که طالبان هنوز اسیران نیروهای امنیتی را به‌صورت کامل رها نکرده اند و تا تکمیل نشدن این روند، زندانیان طالب نیز رها نخواهد شد.
چه چیزهایی در روند صلح مبهم است؟
با جدی شدن گفت‌وگوهای صلح در افغانستان، موضع طالبان در مورد برخی از موضوعات اساسی که باید با حکومت افغانستان مورد بحث قرار گیرد، مبهم و نا مشخص است. این گروه برخی از رای‌زنی‌های مقدماتی را انجام داده است؛ اما راهی درازی برای رسیدن به یک اجماع در مورد آینده‌ی افغانستان در پیش دارد. بنابراین، نیازی به گفت‌وگوهایی بیشتری احساس می‌شود که طالبان یک دیدگاه سیاسی منسجمی برای خود تعریف کنند. بپذيرند که دیدگاه‌های شان نسبت به جامعه‌ی افغانستان باید مورد بحث قرار گيرد و برای انعطاف‌پذیری در میز مذاکره، از خود تمایل نشان دهند.
موضع این گروه باید روشن باشد که می‌خواهد چه چیزی، در مقایسه با قانون اساسی و نظام سیاسی افغانستان، تغییر کند و بر اساس چه میکانیزمی، از حقوق زنان و اقلیت‌ها محافظت شود؛ هم‌چنان برای سرنوشت جنگ‌جویان شان چه تصمیم دارند. آیا می‌خواهند که آن‌ها جذب نیروهای امنیتی افغانستان شوند و یا برنامه‌ی دیگر برای آن‌ها در نظر دارند؛ چون بیشتر فرماندهان جنگی طالبان، برای خودشان منابع بزرگ عایداتی در داخل افغانستان ساخته‌اند که با هیچ شرایطی حاضر نیستند از این منابع بگذرند. بنابر این، ایالات متحده‌ی امریکا، حکومت افغانستان و سایر کشورهای دخیل در روند صلح افغانستان، باید با این روی‌کرد با طالبان وارد گفت‌وگو شوند.
در مقابل، دیدگاه حکومت افغانستان تاکنون شفاف‌تر و قابل پيش‌بينی بوده است که تلاش دارد وضع موجود را تا حد ممکن حفظ کند؛ اما دیدگاه‌های سیاسی طالبان مبهم است و پیش‌بینی این که آن‌ها در کدام موارد حاضر به سازش استند یا نیستند، دشوار است.
سیاست مبهم طالبان در اهدافش نسبت به توافق پس از صلح، نگرانی بسیاری از شهروندان افغانستان را به همراه دارد که می‌ترسند دست‌آوردهای دموکراتیک ۱۹سال گذشته را به یک‌بارگی از دست دهند.
آن‌چه که بیشتر مسأله را پیچیده‌تر کرده است، این است که شاخه‌ی سیاسی این گروه به طرف‌های جهانی قول می‌دهد که در دولت آینده‌ی افغانستان آن‌ها نقش داشته باشند و یک عضو بامسؤوليت نظام بین‌الملل خواهند بود؛ اما در درون این گروه، پرسش‌های زیادی بی‌پاسخ مانده است که بخشی از سیاست‌های کلان آن‌ها در پرتو عرف‌های محلی و باورهای فرماندهان فردی تعريف می‌شود، تا به وسیله‌ی یک خط مشی سیاسی کلی.
از سال ۲۰۱۸ میلادی به این سو، نمایندگان طالبان به دیپلومات‌ها اطمینان داده‌اند که آن‌ها در پی یک حکومت (همه شمول) در افغانستان هستند؛ اما برخی از اعضای این گروه، هنوز ادعا می‌کنند که برای احیای (امارتی) که این گروه در دهه‌ی ۱۹۹۰میلادی به طور انحصاری تأسیس و اداره کرد، می‌جنگند.
چالش‌های تازه گفت‌وگوهای صلح
قرار بود که گفت‌وگوها میان هیأت مذاکره‌کننده‌ی افغانستان و گروه طالبان، چند روز پیش در قطر آغاز شود؛ اما اختلاف بر سر رهایی زندانیان دوطرف، سبب شد که این گفت‌وگوها به تأخیر بیفتد.
پیش از این هر دوطرف؛ هم حکومت افغانستان و هم طالبان توافق کرده بودند که در صورت رهایی ۴۰۰ زندانی خطرناک این گروه، مذاکرات بین‌الافغانی در ظرف سه روز آغاز می‌شود. حکومت افغانستان با برگزاری جرگه‌ی بزرگ مشورتی صلح در کابل، با حضور ۳۴۰۰ شهروند افغان از سراسر این کشور، تصمیم گرفت که این زندانیان خطرناک طالبان را آزاد کند. از سویی هم، رییس جمهور غنی، پس از برگزاری این جرگه‌ی مشورتی، حکم رهایی این زندانیان را امضا کرد.
حکومت افغانستان ۸۰ تن از این زندانیان را رها کردند؛ اما پس از اعتراض استرالیا، فرانسه و آلمان به رهایی شماری از زندانیانی که گفته می‌شود در کشتن شهروندان این کشورها دخیل‌اند، روند رهایی زندانی طالبان توقف شد. ارگ ریاست‌جمهوری افغانستان اما دلیل اصلی توقف روند رهایی زندانیان خطرناک طالبان را، اعتراض شماری از کشورها عنوان نمی‌کند. ریاست‌جمهوری افغانستان تأکید دارد که دلیل اصلی توقف این زندانیان، عدم رهایی شماری اسیران نیروهای امنیتی افغانستان از سوی طالبان است.
صدیق صدیقی، سخن‌گوی ارگ ریاست‌جمهوری افغانستان که هفته‌ی گذشته در یک نشست خبری سخن می‌زد، گفت که روند تبادله‌ی زندانیان، نباید یک‌طرفه باشد و گروه طالبان هم باید در راستای آزادی اسیران باقی‌مانده‌ی نیروهای دفاعی و امنیتی، اقدام کند.
او افزود: «برخی از کشورها با آزادی زندانیان خطرناک طالب مخالفت کرده‌اند و ما هم تلاش می‌کنیم تا این مشکل حل شود؛ اما دلیل این که چرا زندانیان شامل فهرست ۴۰۰ نفری آزاد نمی‌شوند، این است که طالبان تا هنوز اسیران ما را رها نکرده‌اند.»
سخن‌گوی ریاست‌جمهوری افغانستان، تأکید کرد که گروه طالبان، باید هرچه زودتر نیروهای دفاعی و امنیتی باقی‌مانده را آزاد کند، تا موانع در برابر رهایی ۴۰۰ زندانی طالب و آغاز مذاکرات میان‌افغانی، برداشته شود.
برخلاف مسأله‌ی آزادی زندانیان، کیت کلارک، مدیر شبکه‌ی تحلیل‌گران افغانستان، در مصاحبه‌ای با «ان.پی.آر» گفته است که حکومت افغانستان با به تأخیر انداختن مذاکرات، منتظر نتیجه‌ی انتخابات امریکا است. او تأکید کرده است: «به نظر می‌رسد که حکومت افغانستان علاقهی زیادی به برنده شدن بایدن ندارد.»
از سویی هم، شاه‌حسین مرتضوی، مشاور ارشد رییس جمهوری غنی در امور فرهنگی، تأکید دارد که یگانه‌ی حربه‌ی طالبان، اعمال خشونت است و در صورتی‌که این روند در زمان گفت‌وگوهای بین‌الافغانی ادامه پیدا کند و قدرت‌نمایی در میدان جنگ ادامه داشته باشد، گفت‌وگوهای بین‌الافغانی را به چالش مواجه خواهد کرد.
آقای مرتضوی تأکید دارد: «مسیر صلح یک مسیر سخت و دشوار است. موانع جدی وجود دارد. تحولات خارج از افغانستان نیز روی موضوع گفت‌وگوها اثرگذار است. قدرت‌نمایی در میدان جنگ و هم‌چنان مداخلات برخی کشورهای منطقه شاید پروسه‌ی صلح را با مشکل مواجه کند و مانع جدی در برابر این روند خلق کند.»
ترکیب ناجور هیأت مذاکره‌کننده‌ی صلح
گروه بین‌المللی بحران با انتقاد از ترکیب هیأت گفت‌وگوکننده صلح افغانستان، گفته است که حکومت این کشور، تاکنون مرتکب اشتباهات بسیار بدی در روند صلح شده است. این گروه در گزارشی، تأکید کرده است که نقش مردم همواره در روند صلح نادیده گرفته شده است و تنها در رهایی ۴۰۰ زندانی طالب، شهروندان افغانستان به‌گونه‌ی نمادین در تصمیم‌گیری شامل شده است.
یکی از انتقادهای دیگر گروه بین‌المللی بحران، ترکیب ناجور هیأت گفت‌وگوکننده‌ی صلح است. این گروه بین‌المللی، در گزارشی که در مورد صلح افغانستان منتشر کرده، گفته است: «ترکیب این هیأت به گونه‌ای است که هیچ‌کدام‌شان نمی‌توانند ادعا کنند که به نمایند‌گی از مردم در گفت‌وگوهای پیش‌‌رو شرکت خواهند کرد. اعضای هیأت، میان احزاب سیاسی و قدرت‌های حاکم در افغانستان عملا تقسیم شده است. فرزندان رهبران سیاسی جای مردم را گرفته‌اند. خانواده‌های قربانیان، سهمی در این ترکیب ندارند و تصمیم‌ها در نهایت بر عهده‌ی کسانی گذاشته شده که طی چندین سال اخیر، یک سوی جنگ افغانستان بوده‌اند.»
گروه بین‌الملی بحران، گفته است که حکومت افغانستان برای عبور از چنین وضعیتی، دو گزینه دارد؛ گزینه‌ی نخست، رو آوردن در یک سطح کلان‌تر و وسیع‌تر به مردم است که مردم باید شریک تمام مباحث صلح شوند. هم‌چنان رسانه‌ها باید واقعیت‌های پروسه‌ی صلح را با مردم افغانستان شریک کنند. از سویی هم، گروه‌های مشوره‌دهی باید در ولایت‌های مختلف کشور شکل بگیرند. اپوزسیونی که بتواند از مردم نمایند‌گی کند توسط حکومت مورد حمایت قرار گیرد. نقش این اپوزسیون، در ارائه‌ی مشوره برای صلح باید پررنگ باشد.
گزینه‌ی دومی که این گروه بین‌المللی مطرح کرده است، این است که حکومت افغانستان باید رابطه‌اش را با سایر قدرت‌های منطقه‌ای تعمیم کند. حقیقت این است که در مرکز بی‌نظمی جهانی، دیگر کشورها نمی‌توانند بی‌تفاوت باشند. به باور گروه بین‌المللی بحران، عدم نقش‌آفرینی سایر کشورها در روند صلح افغانستان، این روند را با چالش روبه‌رو می‌کند. این گروه بین‌المللی تأکید دارد که افغانستان می‌تواند با تحکیم روابطش، با کشورهای منطقه هم‌چنان از موقف قدرت‌مندانه‌تری وارد مذاکرات شود.
روی چه چیزی چانه‌زنی می‌شود؟
بسیاری از بازی‌گران منازعه با موضع‌های حداکثری، وارد مذاکره می‌شوند و موضع‌های شان را هم‌زمان با پیش‌رفت گفت‌وگوها، اصلاح می‌کنند؛ اما طالبان یک سازمان نظامی سرسخت با پیشینه‌ی عدم انعطاف‌پذیری است.
طالبان به لحاظ تاریخی از گفتمان داخلی و ایجاد اجماع در مورد مسایل دشوار حکومت‌داری و ایدیولوژی، دوری کرده‌اند. با این وجود خواست‌های اصلی آن‌ها کلی‌تر و وسیع‌تر تعریف شده است؛ رهایی کشور از حضور نیروهای نظامی خارجی و باز تأسیس آن‌چه که آن‌ها حکومت مشروع اسلامی می‌دانند.
چندی پیش، سهیل شاهین، سخن‌گوی گروه طالبان در دفتر قطر، به رسانه‌ها گفت که طالبان پیروز جنگ بیست ساله در افغانستان استند و تنها برای ایجاد یک (نظام اسلامی) به سر میز مذاکره با افغان‌ها حضور می‌یابد. این پیام به صورت مستقیم نشان‌گر اراده‌ی این گروه برای گرفتن قدرت به صورت مطلق است.
این گروه، اقداماتی اندکی را برای نشان دادن آمادگی‌اش برای یک سازش معنی‌دار، انجام داده است که دلیل آن، شاید حفظ انسجام و تقویت موضع‌اش در چانه‌زنی‌ها باشد.
بنابر این، پس از مشخص شدن (آتش‌بس و مکانیسم نظارتی آن)، به عنوان اولویت حکومت افغانستان در مذاکرات بین‌الافغانی، طالبان از خروج امریکا و نظام اسلامی به عنوان(اهداف عمده‌ی)شان نام می‌برند.گروه سیاسی طالبان تأکید دارد که با توجه به توافق‌نامه‌ای که آن‌ها با امریکا امضا کرده‌اند، تنها به یک مورد آن که رهایی زندانیان این گروه است، دست یافته‌اند و هنوز مورد دومی که خروج کامل سربازان امریکایی است، دست نیافته‌اند. به گفته‌ی سران دفتر سیاسی طالبان در قطر، یکی از مواردی که در میز مذاکره روی آن چانه‌زنی خواهند کرد، خروج کامل سربازان امریکایی از افغانستان است.
حکومت افغانستان نیز در تازه‌ترین مورد اولویت هیأت مذاکره‌کننده‌اش را در میز مذاکره اعلام کرد. ارگ ریاست‌جمهوری، وزارت دولت در امور صلح و هیأت مذاکره‌کننده‌ی حکومت تأیید کردند که برقراری آتش‌بس و مکانیسم نظارتی آن، از اولویت حکومت در مذاکرات بین‌الافغانی است.
وحید عمر، مشاور ارشد ریاست‌جمهوری، تصریح کرد که اولین موضوع مورد بحث در مذاکرات با گروه طالبان، آتش‌بس و مکانیسم نظارتی آن است؛ موردی که وزارت دولت در امور صلح پیش‌تر آن تأکید کرده بود. هر چند مقامات همواره گفته‌اند که آتش‌بس، پیش‌شرط حکومت برای آغاز مذاکرات نیست؛ اما حکومت این بار آتش‌بس را اولویت هیأت مذاکره‌کننده حکومت، برای آغاز گفت‌وگوهای مستقیم می‌خواند و بر برقراری آن، تأکید دارد.
از سویی هم، شماری از اعضای هیأت گفت‌وگوکننده‌ی صلح افغانستان تأکید دارند که حفظ نظام کنونی و جمهوریت، از مواردی است که هیأت مذاکره‌کننده‌ی حکومت، روی آن چانه‌زنی خواهند کرد.
غلام فاروق مجروح، عضو تیم مذاکره‌کننده‌ی حکومت می‌گوید که (امارت اسلامی) پاسخ‌دهنده‌ی نیاز مردم نیست و جمهوری اسلامی، از آنجایی که مردم را در تعیین سرنوشت خود سهم می‌دهد بهترین نوع نظام اسلامی است.
آقای مجروح می‌گوید: «در قسمت چگونگی برپایی حکومت اسلامی، طالبان هم به این نتیجه رسیده‌اند که امارت اسلامی پاسخ دهنده‌ی نیازهای جامعه نیست، جامعه‌ی افغانستان جامعه‌ی سی سال پیش نیست. افغانستان به یک سلسله ارزش‌ها دست پیدا کرده است که از دست دادن آن، برای عموم شهروندان این کشور قابل قبول نیست.»
با این حال، احمدضیا رفعت، آگاه سیاسی و استاد دانشگاه می‌گوید، با آن‌که موضع آقای غنی مبنی بر معامله‌نکردن (جمهوریت) و (نیروی‌های امنیتی) با طالبان، منطقی‌ست؛ اما متزلزل‌بودن پایگاه اجتماعی حکومت، شاید سبب شود که او در جلب حمایت افکار عمومی از این موضع برحق، چندان کامیاب نشود.
نقش فراموش‌شده‌ی کشورهای دخیل
۱۹ سال پیش، زمانی که ایالات متحده‌ی امریکا قصد سرنگونی طالبان را کرد، با کشورهای متعددی وارد تعامل شد. بسیاری از کشورهای اروپایی ایالات متحده امریکا را در این حمله همراهی کردند. حالا که پای صلح و گفت‌وگو برای ختم جنگ به میان آمده، ایالات متحده‌ی امریکا همه این کشورها را فراموش کرده است.
کشورهایی که انرژی و منابع مالی کلان برای افغانستان خرج کرده‌اند، باید به مردم خود پاسخ‌گو باشند. بسیاری از این کشورها در افغانستان قربانی داده‌اند. خواست اخیر فرانسه، آلمان و آسترالیا از حکومت افغانستان، مبنی بر عدم رهایی قاتلان نیروهای این کشورها، در واقع نوع اعتراض دیپلوماتیک بر رفتار امریکا است که چرا آن‌ها در این روند شامل نیستند. اگر کشورهای دخیل در روند صلح افغانستان دخیل نشوند، چالش‌هایی از این دست، پیش‌روی روند صلح افغانستان، فراوان خواهد شد.
از سویی هم، کشورهای زیادی هستند که در روند صلح افغانستان دنبال امتیازگیری‌اند. از کشورهایی که در تقابل با ایالات متحده قرار دارند شروع، تا کشورهایی که با امریکا منافع مشترک دارند؛ اما در روند صلح فراموش شده‌اند. این رفتار امریکا در واقع شبیه این است که با چندین نفر به جنگ برویم، اما سپس در وقت صلح به تنهایی در میز بشینیم. چنین عملی رسیدن به صلح در افغانستان را از بُعد بین‌المللی با چالش روبه‌رو کرده و می‌کند.
واقعیت این است که افغانستان در مرکز بی‌نظمی بین‌المللی قرار دارد؛ در کنار این که کشورهایی زیادی از روند صلح افغانستان آسیب می‌بینند و یا بهره می‌برند، کشورهایی زیادی وجود دارند که آینده‌ی خود را مبهم می‌دانند. در چنین بی‌نظمی‌ای، هر کشوری دنبال منافع خودش است. ایالات متحده‌ی بدون بررسی و تحلیل همه‌ی این احتمالات گام برداشته است و چنین روندی، آسیب‌های جدی‌ای را بر روند صلح افغانستان وارد کرده است.
با این حال، آگاهان سیاسی تأکید دارد که بدون توافق مشترک ایالات متحده‌ی امریکا با شماری از کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی، صلح هرگز در افغانستان تأمین نخواهد شد.
احمدضیای رفعت، استاد دانشگاه می‌گوید: «بدون توافق مشترک ایالات متحد‌ی امریکا، پاکستان، چین، روسیه و ایران، صلح هرگز در افغانستان تأمین نخواهد شد.»
نیمه‌ی خالی لیوان
حکومت افغانستان نیز هنوز با تردید به روند صلح می‌نگرد. به باور حکومت افغانستان تمایل طالبان برای رفتن به میز مذاکره، بیشتر ظاهرسازی است تا برخاسته از یک واقعیت تغییرناپذیر.
محمد اشرف‌غنی، رییس جمهوری افغانستان چندی پیش یادداشتی در روزنامه‌ی واشنگتن‌پست به نشر سپرد و در آن، طالبان را به بهانه‌تراشی در قبال مذاکرات صلح متهم کرد. آقای غنی هم‌چنین نوشته است که ناکام شدن پروسه‌ی صلح، می‌تواند بسیار مرگ‌بار باشد؛ چیزی که در حد توان دولت و مردم افغانستان و جامعه‌ی جهانی نیست.
این یادداشت رییس جمهور غنی، نشان می‌دهد که حکومت افغانستان هنوز هیچ باوری به گروه طالبان و انعطاف‌پذیری آن‌ها ندارد و هراسی که شهروندان و در کل، حکومت از دست‌دادن دست‌آوردهای دموکراتیک ۱۹ ساله‌ی اخیر دارد، هنوز پا برجاست و هیچ ضمانتی برای آن وجود ندارد.
در عین حال، کیت کلارک، مدیر شبکه‌ی تحلیل‌گران افغانستان در مصاحبه‌ای با «ان.پی.آر» تأکید کرده است که طرح دونالد ترمپ، رییس جمهوری کنونی امریکا، مبنی بر خروج سربازانش از افغانستان، نگرانی مقام‌های افغان را نسبت به عدم پای‌بندی امریکا نسبت به تعهداتش در قبال افغانستان بر انگیخته است. این خروج هم‌زمان شده است با سهم‌گیری طالبان در بدنه‌ی قدرت افغانستان. با این حال، کلارک تأکید کرده است که کابل منتظر سرنوشت انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا است.
از سویی هم، شماری از آگاهان سیاسی تأکید دارند که با قوت گرفتن احتمال باخت دونالد ترمپ، رییس‌جمهوری کنونی امریکا در انتخابات ۲۰۲۰ این کشور، شانسی کم‌تری وجود دارد که حامیان منطقه‌ای طالبان به روند صلح افغانستان متعهد باقی بمانند.
احمدضیای رفعت، آگاه سیاسی و استاد دانشگاه می‌گوید: «با قوت‌گرفتن احتمال باخت ترمپ در انتخابات، گمان نمی‌رود که حکومت افغانستان و حامیان منطقوی طالبان که از ترمپ دل‌خور‌اند، علاقهی به اجرایی‌شدن توافق‌نامه‌ی به اصطلاح صلح با طالبان داشته باشند.»
رییس جمهور غنی اما تأکید دارد که اگر دنیا بالای افغانستان معامله کند، به آنان جواب رد می‌دهد و از هیچ چیزی ترس ندارد. آقای غنی که هفته‌ی گذشته در روز ملی جوانان در کابل سخن‌رانی می‌کرد، تأکید کرد که به (معامله و باج دادن) حاضر نیست.
رییس جمهوری افغانستان گفت: «به معامله و باج دادن حاضر نیستیم، اگر دنیا بالای ما معامله کرد، به آنان جواب رد می‌دهیم. وقتی اجماع مردم را با خود داریم و زمانی‌که عظیم‌ترین قشر جامعه در کنار ماست، از هیچ چیزی نمی‌هراسیم.»
او صلح‌خواهی حکومت را اراده‌ی نیک خواند، یادآور شد که افغانستان شکست نخورده، بل تهداب تحکیم جمهوریت گذاشته شده است.
از سویی هم، شماری از نمایندگان مردم در مجلس نمایندگان می‌گویند که صلح بدون تحقق عدالت امکان پذیر نیست و چنین صلحی ثبات نخواهد داشت.
عارف رحمانی، نماینده‌ی مردم در مجلس نمایندگان می‌گوید: «صلح بدون عدالت، صلح نیست. حد اکثر یک آرامش گورستانی و پایان ظاهری خشونت است و بس. جنگ هرچند برای مدتی کاهش خواهد یافت؛ اما بدون تأمین عدالت و برابری و در سایه‌ی استبداد طالبان سیاسی و نظامی که بعدا همه یک‌جا خواهند شد، ادامه خواهد یافت.»
