آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهد که در سراسر دنیا، نزدیک به یک میلیارد نفر که مساوی به ۱۵درصد جمعیت کره‌ی زمین است را، افرادی تشکیل می‌دهند که به شکلی دچار معلولیت استند. این افراد نسبت به آن‌هایی که معلولیتی ندارند، با پیامدهای نامناسب بیشتری در اقتصاد و جامعه، مانند آموزش کمتر، دست‌رسی محدود به خدمات بهداشتی، نرخ پایین استخدام و میزان بالای فقر روبه‌رو می‌شوند.
امروز روز جهانی معلولان است. سازمان ملل متحد از سال ۱۹۹۲ میلادی به این سو، از این روز برای ترویج درک بهتر مردم از موارد معلولیت و کسب حمایت جهانی برای حقوق، کرامت و رفاه معلولان؛ گرامی‌داشت به عمل می‌آورد. یکی از اهداف اصلی از نیکوداشت این روز، ادغام معلولان در جنبه‌های گوناگون زندگی مانند سیاست، اجتماع، اقتصاد و فرهنگ است. چه از معلولیت رنج می‌بریم و چه نمی‌بریم، باید کاری برای احقاق حقوق این بخش از جامعه کنیم. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد می‌گوید که ۹۰درصد از کودکان معلول در کشورهای در حال توسعه، به مکتب نمی‌روند و سرانجام بی‌سواد باقی می‌مانند.
فیروزالدین فیروز، وزیر صحت عامه‌ی کشور، در ۱۴ عقرب گفته است که در حال حاضر یک میلیون نفر در افغانستان معلول اند که البته به دلیل کیفیت پایین بررسی‌هایی که در کشور صورت می‌گیرد، ممکن است معلولان زیادی از قلم باز مانده باشند و این رقم، نهایی نباشد. با این وجود؛ برای این یک میلیون فرد معلول در کشور چه کارهایی صورت گرفته است؟ آیا واقعا آن گونه که شایسته است، دولت و مسؤولان به آن‌ها توجه کرده اند؟ مسؤول درجه یک در امور معلولان کشور، وزارت دولت در امور شهدا و معلولان است که بر پایه‌ی فرمان شماره ۱۳۲ مورخ ۲۹ جدی ۱۳۹۷ ریاست‌جمهوری ایجاد شد که از بدنه‌ی وزارت کار و امور اجتماعی جدا شده بود.
ضیاؤالحق فضلی، سخنگوی این وزارت، شمار معلولانِ ملکی و نظامی ثبت شده در کشور را ۱۳۹٫۰۰۰ نفر می‌داند. با توجه به آمار آقای فیروز، وزیر صحت عامه‌ی کشور که تعداد کل معلولان را نزدیک به یک میلیون نفر اعلام کرده بود، ثبت تنها ۱۳۹٫۰۰۰ معلول در کشور، ثابت می‌کند که در این عرصه کارهای بسیار کمی انجام شده است و بر پایه‌ی آمارهای این دو مقام رسمی دولت افغانستان، می‌توان نتیجه گرفت که کمتر از ۱۴درصد از معلولان کل کشور، ثبت وزارت دولت در امور شهدا و معلولین استند که پول و خدمات دریافت می‌کنند و ۸۶% دیگر از معلولان مورد حمایت قرار نمی‌گیرند. آقای فضلی اما می‌گوید که روند ثبت معلولان در این وزارت رو به افزایش است و در مجموع، ۳۰٫۰۰۰ تن از معلولان و بازماندگان شهدا، منتظر ثبت در این وزارت اند که از این میان، ۱۴٫۰۰۰ – ۱۵٫۰۰۰ تن از آنان را معلولان تشکیل می‌دهند.
ضیاءالحق فضلی در گفت‌وگو با روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که وزارت دولت در امور شهدا و معلولین به معلولان کلی، سالانه ۶۰٫۰۰۰ افغانی و به معلولان جزئی، ۳۰٫۰۰۰-۴۰٫۰۰۰ افغانی اختصاص می‌دهد. بنا بر گفته‌ی آقای فضلی، معلولان کلی ماهانه ۵٫۰۰۰ افغانی و معلولان جزئی ۲٫۵۰۰ افغانی دریافت می‌کنند که مبلغ بسیار ناچیزی است و همیشه سر وقت پرداخت نمی‌شود. با این وجود؛ سخنگوی وزارت دولت در امور شهدا و معلولین می‌گوید که برای معلولان، نه تنها پول، بلکه مواد خوراکی و پوشاک نیز در نظر گرفته شده و روزانه ۵۰۰ خانواده در سراسر کشور، این خدمات را دریافت می‌کنند. آقای فضلی با تأیید مشکلات در پرداخت معاش معلولین، گفت: «در سال‌های گذشته مشکلات در پرداخت معاش بیشتر بود؛ اما امسال در حدود ۸۰ درصد آن را اجرا کرده ایم. به دلیل این که وزارت مالیه به ما پول نداده است، تا کنون نتوانسته ایم ۲۰درصد باقی‌مانده را پرداخت کنیم.» آیا تمام این پرداختی‌ها به جیب معلولان می‌رود یا مقداری از آن حیف و میل می‌شود؟ لعل‌الدین آریوبی، وزیر دولت در امور شهدا و معلولین در ماه ثور امسال (۱۳۹۸) گفته بود که «شهدا و معلولان خیالی از بودجه‌ی حکومت، خدمات و پول نقد دریافت می‌کنند» و با این حساب، نمی‌توان انتظار داشت که تمام پرداختی‌های سالانه، به دست معلولان برسد؛ بلکه بخشی از آن را برخی از افراد به جیب می‌زنند. آقای فضلی در این باره ابراز امیدواری کرده و می‌گوید: «امسال صدها اسناد جعلی معلولیت را پیدا و شناسایی کرده ایم و این روند برای سال آینده نیز ادامه خواهد یافت. سیستم بایومتریک می‌تواند در شفافیت افراد واقعی دارای معلولیت، کمک کند.»
معلولان چگونه وارد جامعه می‌شوند؟
آقای فضلی می‌گوید در راستای اشتغال‌زایی برای معلولان کشور، وزارت دولت در امور شهدا و معلولین، طرح اشتغال معلولان را آماده کرده و بر پایه‌ی این طرح، قرار است معلولان در استخدام سالانه‌ی هر اداره‌ی دولتی، دست‌کم سه درصد سهم داشته باشند که مسؤول اجرای آن، کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی است. در واقع این کمیته‌ی صلیب سرخ افغانستان است که بیشتر سنگینی این کار را به دوش می‌کشد و در امر اشتغال‌زایی، بیشتر از وزارت دولت در امور شهدا و معلولین کار کرده است. رؤیا موسوی، سخنگوی کمیته‌ی صلیب سرخ افغانستان می‌گوید: «صلیب سرخ به معلولان کشور قرضه‌های کوچکی می‌دهد که با استفاده از آن، معلولان بتوانند کسب‌وکارهایی به راه بیاندازند. در کنار آن، کورس‌های آموزش ترمیم جنراتور یا موبایل‌سازی هم برای معلولان به راه انداخته شده تا معلولان بتوانند حرفه‌های تخصصی مفیدی داشته باشند و مهم‌تر از همه این که تمام ۷۵۰ کارمند صلیب سرخ افغانستان در مراکز هفت‌گانه‌ی ارتوپیدی آن، بیماران یا معلولانی استند که صلیب سرخ آن‌ها را درمان کرده و حالا در این مراکز کار می‌کنند. خانم موسوی گفت: «هدف از استخدام بیمارهای پیشین این کمیته در مراکز ارتوپیدی، انگیزه و روحیه دادن به بیماران است که معلولیت را محدودیت ندانند و باور کنند که آن‌ها هم روزی در جایی کار خواهند کرد.» تجربه‌ی جهانی ثابت کرده است که معلولان یک جامعه می‌توانند در وظایفی که درآمد خوبی دارند گماشته شوند و مانند دیگر افراد جامعه به زندگی عادی شان بپردازند. بهترین شغل‌ها برای معلولان در سراسر دنیا، حساب‌داری، دارو سازی، برنامه‌سازی کمپیوتری، آموزگاری، نجاری، فیلم‌سازی و چند حرفه‌ی خوب دیگر است.
بودجه‌ی ناچیز وزارت معارف برای معلولان
آن‌چه در شرایط کنونی ناامیدکننده به نظر می‌آید، امکانات و پول بسیار کمی است که دولت برای دانش‌آموزان معلول کشور در نظر گرفته است. نهادی که مسؤولیت آموزش معلولان کودک در کشور را دارد، اداره‌ی تعلیمات تخنیکی و مسکلی است.
حمید اکبر، معاون امور آکادمیک این اداره، در صحبت با روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که تنها ۱۰ لیسه در سراسر کشور مشغول آموزش کودکان معلول استند و در این لیسه‌ها بیش از ۲٫۰۰۰ کودک درس می‌خوانند که دارای معلولیت‌هایی از نوع ناشنوایی، نابینایی و ذهنی استند. آقای اکبر گفت: «از این ۱۰ لیسه، سه لیسه‌ی آن در ولایت کابل و هفت لیسه‌ی دیگر در ولایت‌های بلخ، ننگرهار، هرات، خوست، کندز و سمنگان موقعیت دارند.»
شمار کودکان معلول کشور که نیاز مبرمی به آموزش دارند، بیش از ۲٫۰۰۰ نفری است که هم‌اکنون در لیسه‌های مخصوص درس می‌خوانند. کودکان معلول زیادی در کشور از حق آموزش شان محروم شده اند و کارهای صورت گرفته برای آموزش آن‌ها بسیار کم و ناچیز است؛ اما آقای اکبر تأکید کرد که بر پایه‌ی راهبرد جدید این اداره که حدود دو هفته پیش در شورای عالی سرمایه‌ی بشری تصویب شد، قرار است با در نظرداشت امکانات مالی، شمار کودکان معلولی که به مکتب می‌روند به ۸٫۰۰۰ نفر برسد.
آقای اکبر در مورد پیش‌رفت‌ها در رابطه به آموزش کودکان معلول گفت: «کار اولین مطبعه‌ی بریل تقریبا تمام است و تجهیزات آن آماده شده است. ماشین‌های این مطبعه رسیده اند؛ اما حدود چهار مورد آن کم است که همکاران انکشافی ما وعده کرده اند که آن موارد را فراهم کنند. تا ۲۰ روز آینده، اولین مطبعه‌ی بریل در کشور فعال می‌شود؛ مطبعه‌ای که در منطقه‌ی دارالامان شهر کابل فعالیت خواهد کرد.»
در کنار فعالیت‌های علمی و آموزشی اداره‌ی تعلیمات تخنیکی و مسلکی، صلیب سرخ هم در آموزش معلولان کشور کوشیده و کارهای قابل قدری برای آن‌ها انجام داده است. رؤیا موسوی می‌گوید: «کمیته‌ی صلیب سرخ افغانستان، مضامین مکتب را برای بیمارانش آموزش می‌دهد و برای آن عده از معلولانی که از ناحیه‌ی ستون فقرات شان فلج استند و نمی‌توانند حرکت کنند، آموزگارانی در نظر گرفته شده که به خانه‌های شان می‌روند و به آن‌ها آموزش می‌دهند.» صلیب سرخ در افغانستان مکتب کوچکی دارد که در آن آموزگاران گماشته شده توسط این کمیته، به دانش‌آموزان معلول سواد می‌آموزانند.
موسوی می‌گوید: «اگر خودِ معلولان علاقه‌مند باشند، آن‌ها را در دانشگاه‌های گوناگونی نام‌نویسی می‌کنیم و هزینه‌ی تحصیل شان از سوی صلیب سرخ پرداخت می‌شود.»
فعالیت‌های اداره‌ی تعلیمات تخنیکی و مسلکی در عرصه‌ی آموزش کودکان معلول به هیچ وجه کافی نیست؛ حتا صلیب سرخ هم نمی‌تواند تمام کودکان معلول را شامل برنامه‌های آموزشی‌اش کند. آقای اکبر دلیل ناکافی بودن فعالیت‌های این اداره را کمبود بودجه می‌داند.
او می‌گوید: « سهم اداره‌ی تعلیمات تخنیکی و مسکلی از کل بودتجه‌ی کشور تنها ۱٫۸ میلیارد افغانی در سال است. این رقم به هیچ وجه کافی نیست؛ اما خوش‌بختانه، همکاران خارجی افغانستان مانند کمیته‌ی سویدن و مؤسسه‌ی GIZ مقداری از بودجه‌ی این اداره را تأمین می‌کنند.»
آقای اکبر بر ضرورت ایجاد پروفایل ملی معلولیت یا سرشماری دقیق کودکان معلول تأکید می‌کند و می‌گوید در صورتی که مشخص شود در کدام ولایت چه تعداد کودک معلول داریم، بهتر می‌توان به آموزش آن‌ها رسیدگی کرد. به گفته‌ی آقای اکبر، اداره‌ی تعلیمات تخنیکی و مسکلی هم‌اکنون روی راهبرد ملی آموزش‌های خاص کار می‌کند تا پروفایل مشخصی از کودکان معلول داشته باشد.
وزارت دولت در امور شهدا و معلولین هم در عرصه‌ی آموزش معلولان کشور دست روی دست نگذاشته است و بر پایه‌ی گفته‌های آقای ضیاءالحق فضلی، سخنگوی این وزارت، معلولان زیادی تا کنون برای ادامه‌ی تحصیل در نهادهای آموزشیِ داخل و خارجی، بورسیه گرفته اند. آقای فضلی می‌افزاید: «امسال (۱۳۹۸) در حدود ۸۰۰ نفر از معلولان بورسیه‌ی داخلی و خارجی گرفته اند. هم‌اکنون ۴۰۰ نفر دیگر قرار است بورسیه بگیرند که نتایج امتحان افرادی که برای گرفتن آن ۴۰۰ بورسیه اقدام کرده اند، مشخص شده است.» آقای فضلی می‌گوید بر پایه‌ی توافقاتی که با وزارت معارف در سال جاری امضا شده است، وزارت معارف مکلف به ایجاد سهولت بیشتر در مکاتب برای معلولان است و ۷ درصد از بورسیه‌های وزارت معارف، سهمِ وزارت دولت در امور شهدا و معلولین می‌باشد.
کم‌توجهی به ورزش معلولان
یکی از راه‌های برون‌رفت از انزوا و گوشه‌نشینی معلولان، ورزش است که تأثیر شگرفی بر زندگی هر کدام از آن‌ها دارد. در افغانستان، کمیته‌ی پارالمپیک، نهاد اداره‌‌کننده‌ی ورزش معلولان است. کبیر خوش‌بین، مسؤول رسانه‌ای این کمیته، دشواری‌های ورزش معلولان را بسیار می‌داند و می‌گوید با ورزش معلولان مانند «انگشت ششم» برخورد می‌شود. کبیر خوش‌بین گفت: «به ورزشکاران معلول، ماهانه ۱٫۰۰۰ افغانی داده می‌شود که پول بسیار ناچیزی است، معلولان نسبت به افراد سالم، نیاز به توجه بیشتری دارند، چون قشر آسیب‌پذیری استند. ورزشکاران معلول، تا کنون هیچ گونه تشویق مادی و معنوی نشده اند.»
کمیته‌ی پارالمپیک کشور در سال ۱۳۸۲ تأسیس شده است و ۱٫۸۰۰ ورزشکار معلول در آن ثبت استند. آقای خوش‌بین می‌گوید که هم‌اکنون این کمیته در ۱۲ ولایت کشور نمایندگی دارد و ورزشکاران آن، در ۱۲ رشته‌ی گوناگون ورزشی مانند بسکتبال با ویلچر، والیبال نشسته، شطرنج، تنیس روی میز و دوچرخه‌سواری فعالیت می‌کنند. دست‌آوردهای ورزش معلولان کم نبوده است. آقای خوش‌بین در این رابطه می‌گوید: «با وجود این که شرایط برای ورزش معلولان در افغانستان مهیا نیست و هیچ گونه امکاناتی نداریم؛ اما خوش‌بختانه در بخش اتلتیک شش مدال از بازی‌های قهرمانی آسیا در سال ۲۰۱۲ کسب کرده ایم، دو مدال از پاراتکواندو داریم و در مسابقات قایق‌سواری هم مدال کسب کرده ایم.» کبیر خوش‌بین می‌گوید که برای کمیته‌ی ملی المپیک هیچ بودجه‌ای در نظر گرفته نشده است.
راه پر پیچ و خم معلولان در ادغام مجدد
روزنه‌های امید برای بهبود وضعیت معلولان بسیار کم اند؛ اما وزارت دولت در امور معلولین می‌گوید که قرار است امروز (۱۲ قوس ۱۳۹۸) این وزارت هفت برنامه‌ی جدید برای معلولان را اعلام کند که این برنامه‌ها بیشتر روی مشارکت معلولان در رهبری حکومت، دست‌رسی آن‌ها به ادارات دولتی، ایجاد فدراسیون ملی معلولان و غیره متمرکز خواهد بود. سخنگوی این وزارت می‌گوید که قرار است سهم معلولان در اداره‌های دولتی ۳ درصد شود و این کار شدنی است.
رؤیا موسوی، سخنگوی صلیب سرخ افغانستان از گسترش دفاتر این کمیته در افغانستان خبر می‌دهد. بودجه‌ی وزارت دولت در امور شهدا و معلولین ۱۸٫۶ میلیارد افغانی در سال است که البته تمام آن صرف معلولان نشده و نیمی از آن به بازماندگان و خانواده‌های شهدا تعلق می‌گیرد. از سوی دیگر، صلیب سرخ افغانستان هم سالانه ۱۰۰ میلیون فرانک سویسی بودجه دارد که معادل به ۷ میلیارد و ۸۳۹ میلیون افغانی در سال است. با این وجود کارکردهای کمیته‌ی صلیب سرخ در افغانستان، در زندگی معلولان بسیاری تفاوت ایجاد کرده و این کمیته در راستای فراهم کردن امکانات و کمک به معلولان، هر چه قدر توانسته برای آن‌ها انجام داده است.
امروزه معلولان چه در جهان و چه در داخل کشور، افتخارات بزرگی را برای کشورهای شان رقم می‌زنند. استیون هاوکینگ در بخش علم و فیزیک، چنان خدمات شایانی به بشر کرده است که نامش برای همیشه در دفتر تاریخ ثبت خواهد شد. عباس کریمی، شناگری است که شاید هیچ شناگر دیگر کشور به اندازه‌ی او در سطح بین‌المللی محبوب نشده و افتخار کسب نکرده باشد. ربابه محمدی، نقاشی است که حالا در امارات متحده‌ی عربی نمایشگاه نقاشی باز کرده و هیچ گاه تسلیم سرنوشت نشده است. معلولان جهان نه تنها برای معلولان دیگر الگو استند بلکه افرادی که دچار هیچ معلولیتی نیستند هم، از آن‌ها چیزهای زیادی یاد می‌گیرند.
