سازمان گزارشگران بدون مرز (RSF)، در گزارش تازهی خود، گفته است که افغانستان در ردهبندی جهانی آزادی مطبوعات در سال ۲۰۲۱ میلادی، جایگاه اش را به عنوان مرگبارترین کشور برای خبرنگاران حفظ کرده است. سازمان گزارشگران بدون مرز، همهساله شاخص آزادی مطبوعات را در ۱۸۰ کشور جهان بررسی میکند و بر اساس بررسی جدید این سازمان، افغانستان از میان ۱۸۰ کشور در جایگاه ۱۲۲ قرار دارد. در این گزارش که روز سهشنبه (۳۱ حمل)، به نشر رسیده، این سازمان از ادامهی کشتار هدفمند خبرنگاران در کشور ابراز نگرانی کرده و گفته است، در صورتی که وضعیت همینگونه ادامه یابد، آزادی بیان و رسانهها با تهدیدهای جدیای روبهرو خواهد شد.
این در حالی است که از آغاز سال روان میلادی تا اکنون، چهار خبرنگار و کارمند رسانهای در افغانستان کشته شده است. در این گزارش، آمده است: «با آن که افغانستان به دلیل افت و یا تغییرات دیگر کشورها در جایگاه خود مانده؛ اما همچنان یکی از مرگبارترین کشورهای جهان برای خبرنگاران است.»
همینگونه نخستین مورد قتل خبرنگاران در جهان نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی در افغانستان ثبت شد. بسمالله عادل ایماق، مدیرمسئول رادیو صدای غور بود که پس از چاشت روز جمعه (۱۲ جدی/ ۱ جنوری)، در مربوطات شهر فیروزکوه ولایت غور کشته شد. هرچند در آن زمان فرد و یا گروهی مسئولیت آن را به عهده نگرفت؛ اما حدود یک ماه پس از آن، گروه طالبان با حمله بر خانهی پدری آقای عادل، ۳ عضو خانوادهی او را تیرباران کرده و سه عضو دیگر خانواده اش را با خود بردند.
آخرین مورد نیز در ولایت ننگرهار رخ داد که در نتیجهی حملهی تفنگداران ناشناس، سعدیه، شهناز و مرسل حبیبی، سه کارمند رادیو- تلویزیون انعکاس در شهر جلالآباد این ولایت کشته شدند. در گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز آمده است که قتلهای زنجیرهای خبرنگاران باید خاتمه پیدا کند و دولت پروندهی قتل و خشونت علیه خبرنگاران را جدی بررسی کند. این سامان از جامعهی جهانی به ویژه امریکا، آلمان و فرانسه نیز خواسته است که از تحقیقات نهادهای بینالمللی در مورد جنایتهای اخیر علیه خبرنگاران در افغانستان، پشتیبانی کند.
با این حال، نهادهای حامی رسانهها در افغانستان، میگویند که خشونتها علیه خبرنگاران به شدت ادامه دارد و در صورتی که حکومت و نهادهای امنیتی جلو آن را نگیرد، صدمهی بزرگی بر آزادی بیان و رسانهها وارد خواهد شد و خبرنگاران و کارمندان رسانهای بیشتری وظایف شان را ترک خواهند کرد. صدیق توحیدی، رییس کمیتهی مصونیت خبرنگاران به روزنامهی صبح کابل میگوید که کار اطلاعرسانی در افغانستان با چالشهای زیادی مواجه است و نه تنها که در این بخش پیشرفتی نشده؛ بلکه کماکان وضعیت به وخامت نیز گراییده است.
آقای توحیدی میگوید: «در دو سال اخیر، ما شاهد آغاز قتلهای هدفمند خبرنگاران بوده ایم. جنگ و ناامنی و تهدیدها علیه آزادی بیان شدت گرفته است و قوتگرفتن گروههای مسلح مخالف دولت؛ چون طالب و داعش، فعالیتهای رسانهای را با رکود مواجه کرده است. ما نه تنها که در وضعیت مرگبار قرار داریم؛ بلکه آیندهی ما نیز مهبم و نامعلوم است.»
«خشونتهای افراطگرایانه»؛ ویروسی در برابر خبرنگاران
در بخش دیگری از گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز، آمده است که در افغانستان افزون بر بیماری کوید-۱۹ که جان دهها خبرنگار را گرفت، ویروس دیگری به نام «خشونت افراطگرایانه» خبرنگاران و به ویژه خبرنگاران زن را هدف قرار داد.
گفتنی است که بسیاری از کارمندان رسانهای زن در چند ماه گذشته، افزون بر این که به دلیل تهدیدها کار خبرنگاری را ترک کرده اند، بسیاری از آنها به دلیل فرهنگ و عرف جامعه از سوی خانوادههای شان، مجبور شده اند که کار و فعالیت رسانهای شان را ترک کنند.
چندی پیش کمیتهی مصونیت خبرنگاران افغانستان، یافتههای یک بررسی خود را اعلام کرد که بر اساس آن، حضور کارمندان زن در رسانهها در شش ماه گذشته، ۱۸ درصد کاهش یافته است.
کمیتهی مصونیت خبرنگاران افغانستان، روز دوشنبه (۱۸ حوت/۸ مارچ)، با نشر یافتههای بررسی تازه اش، گفته است که کاهش ۱۸درصدی حضور زنان در رسانهها، بیانگر وخیمشدن وضعیت کار خبرنگاری در افغانستان بوده و نگرانکننده است.
یافتههای این نهاد نشان میدهد که بیش از ۳۰۰ خبرنگار و کارمندان رسانهای زن در این مدت به دلیل عوامل مختلف کار شان را ترک کردند. در حال حاضر ۱۳۷۷ زن در رسانهها کار میکنند که از این میان، ۳۲۱ نفر آن خبرنگار اند و باقی آن در بخش تولیدی و اداری مصروف کار اند.
در همین حال، عبدالمجیب خلوتگر، رییس اجرایی نهاد نی، به روزنامهی صبح کابل، میگوید که افراطگرایی توانسته است که در چندین لایه آزادی بیان را محدود کند و به همین دلیل، خبرنگاران از ترس جان شان، خودسانسوری میکنند.
آقای خلوتگر میگوید: «افراطگرایی در کنار این که در بین گروههای افراطگرایی؛ چون طالب و داعش نمود پیدا کرده، در بین نهادهای اجتماعی نیز نمود پیدا کرده است. صحبتهای اخیر یکی از ملاامان خود نمونهی آشکار آن است و خود سبب میشود که آزادی بیان را محدود بسازد.»
از سویی هم، آقای توحیدی میگوید؛ به همان اندازه که گروههای افراطی قوت بیشتر پیدا کند، به همان اندازه فعالیتهای حقوقبشری و رسانهای با رکود مواجه میشود.
آقای توحیدی میگوید که با آغاز گفتوگوهای صلح، انتظار میرفت که طالبان موقف تازهای در قبال رسانهها داشته باشند؛ اما آشکار شد که هیچگونه تغییری در دیدگاه این گروه پیش نیامده است. «در چنین شرایطی، طبیعی است که ما نباید انتظار پیشرفت در امر اطلاعرسانی را داشته باشیم؛ ما نگران سقوط افغانستان و آزادی بیان در سال ۲۰۲۱ استیم.»
نادیدهگرفتهشدن رسانهها در گفتوگوهای صلح
از موارد دیگری که سبب نگرانی نهادهای حامی رسانهها و خبرنگاران شده، نادیدهگرفتهشدن رسانهها در گفتوگوهای صلح است. تا اکنون در هیچ یک از نشستهایی که میان هیئت گفتوگوکنندهی دولت و طالبان برگزار شده، در مورد نقش رسانهها و آیندهی شان بحثی نشده است.
قرار است تا دو-سه روز آینده نشستی در مورد صلح افغانستان در ترکیه برگزار شود. چند روز پیش، نی یا نهاد حمایتکنندهی رسانههای آزاد افغانستان، از زلمی خلیلزاد، نمایندهی ویژهی امریکا برای صلح افغانستان، خواست که آزادی بیان و رسانهها را به عنوان خط سرخ، در این نشست مطرح کند.
در خبرنامهی این نهاد آمده است که جامعهی رسانهای کشور از سرنوشت آزادی بیان و رسانهها نگران است؛ تا مبادا در نشست استانبول، این ارزشها نادیده گرفته شده یا مورد معامله قرار گیرد.
همزمان با این، رییس اجرایی نی، میگوید که از ابتدای گفتوگوهای صلح، رسانهها و خبرنگاران در متن گفتوگوها نبوده و در مواردی حتا در حاشیهی نشست نیز نبوده اند.
از سویی هم، بر اساس معلومات کمیتهی مصونیت خبرنگاران، هیچ یک از اعضای سکتور رسانهای کشور در میز گفتوگوهای صلح حضور نخواهند داشت و تنها شماری از خبرنگاران با هزینهیهای شخصی برای پوشش خبری حضور خواهند یافت.
با این همه، نهادهای حامی رسانهها تأکید میکنند که یگانه راه برای حراست از جایگاه و ارزش آزادی بیان، این است که حداقل افرادی که به نمایندگی از جمهوری به نشست استانبول میروند، حدود و خطوط سرخی را برای ارزشهای شان تعیین کنند و جامعهی جهانی، باید از طالبان تضمین بگیرد که مشروعیت آزادی بیان را بپذیرند.
