افغانستان به دلیل این که از چهار سو به خشکه میخورد، نتوانسته است با کشورهای بیشتری به جز همسایگان خویش ارتباط جدی تجاری برقرار کند. از سویی افغانستان در دادوستد تجاری خود با کشورهای دیگر همواره به همکاری کشورهای همسایه نیازمند است. این ویژگی در کنار نرسیدن به خودکفایی در تأمین نیازهای داخلی، باعث شده است که افغانستان بیشتر آسیبپذیر باشد؛ کشوری که بیشتر کالاهای مورد نیاز خود را از کشورهای دیگر وارد میکند.
به اساس گزارش وزارت صنعت و تجارت، افغانستان بیشترین کالاهای مورد نیاز خود را از کشورهای همسایه چون ایران، چین، پاکستان، قزاقستان و ترکمنستان وارد میکند.
افغانستان برای این که در کوتاهمدت نمیتواند از وارد کردن کالا بینیاز شود، برای رشد اقتصادی ناچار است صادرات خویش را افزایش دهد.
اقتصاد افغانستان، وابسته به کشاورزی است؛ به اساس آمار سازمان جهانی کشاورزی، ۸۰ درصد جمعیت افغانستان از راه کشاورزی زندگی شان را میگذرانند.
به گونهی معمول کشاورزان برای تأمین زندگی شان به اضافهی مزرعه، مالداری را نیز پیش میبرند و بیشتر خانوادههای روستایی حیوانهای خانگی مثل گوسفند، بز و گاو دارند که بخشی از درآمد زندگی شان را تشکیل میدهد.
در گذشته کالاهای صادراتی افغانستان به دلیل مشکلهای سیاسیای که هر از گاهی میان افغانستان و کشورهای همسایه مثل پاکستان به میان میآمد، زمان زیادی را در راه یا در آنسوی مرز توقف داده شده و اجازهی انتقال نمییافت که به این دلیل بارها کالاهای تجارتی افغانستان فاسد شده و به تجاران آسیب زیادی رسیده است. دولت افغانستان برای رفع این معضل، برنامهی ایجاد و گسترش دهلیزهای هوایی میان افغانستان و کشورهایی که خریدار کالاهای افغانستان استند را پیش گرفته شد.
استفاده از دهلیز هوایی در سال ۲۰۱۷ برای نخستین بار با هند شروع شد. حالا افغانستان بیشترین صادرات را به هند دارد و همهی آن از راه دهلیز هوایی است.
پس از ایجاد دهلیز هوایی در صادرکردن کالاهای افغانستان، سهولت زیادی ایجاد شده است.
جانآقا نوید، آمر ارتباط عامهی اتاق تجارت و سرمایهگذاری افغانستان، به روزنامهی صبح کابل میگوید: «قبل از این در صادرات افغانستان به مشکل مواجه بودیم. پروژهی دهلیزهای هوایی یک پروژهی موفق بود و ما با استفاده از آن توانستیم کالاهای افغانستان را به کشورهایی که خواهان آن بودند برسانیم.»
استفاده از دهلیز هوایی در تجارت بینالمللی برای افغانستان سالانه دو میلیون دالر امریکایی هزینه دارد. دولت به دلیل حمایت از سکتور خصوصی ۶۵ درصد این هزینه را که یک میلیون و سهصد هزار میشود، میپردازد.
سمیر رسا سخنگوی وزارت صنعت و تجارت، روز پنجشنبه، (۲۶ جدی)، در یک کنفرانس خبری گفت: در مجموع از شروع بهرهگیری از دهلیز هوایی تا حالا ۱۱۵۶۷تُن کالای تجاری به ارزش۲۷۰ میلیون دالر امریکایی به کشورهای اروپایی و آسیایی صادر شده که دربرگیرندهی میوهی خشک و میوهی تازه، پوست قرقل، قالین و صنعتهای دستی است. این کالاها از فرودگاه کابل، هرات و کندهار صادر شده است.
گسترش دهلیز هوایی با کشورهای دیگر باعث شده است که صادرات افغانستان در سال ۲۰۱۹ افزایش چشمگیری پیدا کند.
رسا گفت: «صادرات افغانستان برای نخستینبار در ۲۰۱۹ به یک میلیارد دالر رسید، ما این هدف را در سال ۲۰۲۰ به ۱٫۵ میلیارد دالر میرسانیم.»
او میگوید که افغانستان در ۲۰۱۹ نسبت به ۲۰۱۸ در صادرات کالا ۳۳ درصد افزایش داشته است.
افغانستان، در ۲۰۱۹ نزدیک به ۵۳۰۰ تن کالا را به ارزش نزدیک به ۱۶۰ میلیون دالر امریکایی به کشورهای هند، چین، ترکیه، اوکراین، عربستان سعودی، امارات متحدهی عربی، آلمان، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، قطر، آذربایجان، بلجیم، سویدن، رومانیا، سوئیس و هالند صادر کرده است.
همینطور در ۲۰۱۹ دهلیز هوایی افغانستان با آذربایجان، قطر وکویت ایجاد شد و قرار است در سال روان میلادی دهلیز هوایی برای صادرات، با اندونیزیا نیز ایجاد شود.
وزارت صنعت و تجارت افغانستان مدعی است با گسترش استفاده از دهلیز هوایی در صادرات، میخواهد افغانستان واردکننده را به افغانستان صادرکننده تبدیل کند. با این همه از ایجاد دهلیز هوایی تا حالا چند بار پیش آمده است که به دهها تُن میوهی تازه و سبزی تجار افغانستانی در انتظار پرواز در فرودگاه پوسیده است.
اما آقای نوید میگوید که شمار زیادی از چالشهایی که سالهای پیش وجود داشت، حل شده است و کار در این راستا ادامه دارد. او تأکید می کند که اتاق تجارت و سرمایهگذاری افغانستان و نهادهای حکومتی به ویژه نمایندگیهای دیپلماتیک افغانستان در کشورهای مختلف با هم برای ایجاد سهولت در صادرات کالاهای افغانستان کار میکنند.
با این همه بخش زیاد کالای تجارتی افغانستان از راه ترانزیت زمینی به کشورهای دیگر صادر میشود.
در ۲۰۱۹ از یک میلیارد دالر امریکایی ارزش مجموعی کالای صادراتی افغانستان، به ارزش ۸۴۰ میلیون آن از راههای زمینی صادر شده است. در ترانزیت زمینی استفاده از راه لاجورد و بندر چابهار همچنان جریان دارد.
از سویی هم در سالهای اخیر از خط آهن نیز برای صادرات افغانستان استفاده شده است که افغانستان در ۲۰۱۹ برای نخستین بار از راه آهن بیش از ۱۰۰۰ تن سنگ تالک را از بندر حیرتان به چین صادر کرده است. رسا میگوید که افغانستان در سال ۲۰۱۹ به بیشتر از ۵۰ کشور کالا صادر کرده است.
به اساس آمار وزارت صنعت و تجارت؛ هند، پاکستان، چین، ترکیه و امارات متحدهی عرب از شمار کشورهایی استند که افغانستان بیشترین کالا را به آنها صادر میکند.
افغانستان بیشترین واردات خود را از کشورهای همسایه دارد و از سالهای سال به این سو میزان واردات افغانستان همواره بیشتر از صادارت بوده و حتا در بخش تأمین نیازهای خوراکی افغانستان نتوانسته است به خودکفایی برسد.
از سویی هم افغانستان بیشترین واردات خود را از کشورهای همسایه دارد.
سمیر رسا به روزنامهی صبح کابل میگوید: «از دهلیز هوایی تنها در صادرات استفاده میشود، ما در واردات از دهلیز هوایی استفاده نمیکنیم.»
به اساس گفتههای آقای رسا دهلیز هوایی و گسترش آن در ایجاد سهولت در واردات کالا به افغانستان نقشی ندارد.
با این حال مشکل به نظر میرسد که افغانستان از کشور واردکننده به کشور صادرکننده بدل شود. افزایش درازمدت صادرات بدون رسیدن به خودکفایی ممکن است به افزایش واردات نیز منتهی شود که در نهایت رسیدن به توسعهی اقتصادی را دشوار میکند.
با گسترش دهلیز هوایی میان افغانستان، کشورهای آسیایی و اروپایی پروازهای تجاری از فضای افغانستان زیاد شده است.
اما در روزهای اخیر به دلیل تیرگی روابط میان ایران و امریکا، پرواز هواپیماهای مسافربری نیز از قلمرو فضایی افغانستان بیشتر شده است. این افزایش باعث افزایش درآمد دو لت نیز میشود.
علی سنا سائد، سخنگوی وزارت ترانسپورت و هوانوردی ملکی، روز یک شنبه (۲۹ جدی) به روزنامهی صبح کابل گفت: «پس از حادثهی سقوط هواپیمای اوکراینی در تهران؛ پروازها از فضای افعانستان ۲۵ درصد افزایش داشته است و این افزایش تا هنوز ادامه دارد که باعث افزایش درآمد دولت شده است.»
سائد میگوید که این فرصت است؛ ما آمادگیهای خود را نشان دادهایم و میخواهیم خدمات بهتری را برای پروازهایی که از فضای افغانستان عبور میکند، ارائه کنیم.
به اساس آمار وزارت ترانسپورت و هوانوردی ملکی، ماهانه به گونهی میانگین ۸۰۰۰ پرواز از فضای افغانستان رد میشود.
دولت افغانستان از هر پروازی که از قلمرو فضایی آن رد میشود، ۷۰۰ دالر امریکایی حق گذر میگیرد.
از شروع افزایش پروازها از فضای افغانستان ۱۱ روز میگذرد که در نتیجهی آن در آمد ناشی از حق عبور از فضای کشور نزدیک به ۵۰۰۰۰۰ دالر امریکایی افزایش یافته است.
سائد میگوید: «درآمد دولت از بابت اخذ حقالعبور هوایی در ۲۰۱۹ به ۳،۳۳۶،۸۶۷،۰۳۳ سه میلیارد و ۳۳۶ میلیون و ۸۶۷ هزار و سی و سه افغانی رسیده است.»
میزان درآمد ناشی از گرفتن حق گذر از فضای افغانستان؛ کاهش و افزایش آن بسته به عاملهای زیادی مثل تغییر، تحول و نوسان در روابط سیاسی با کشورهای دیگر و کارکرد و برنامهریزی ارائهی خدمات دولت افغانستان است.
به گونهی نمونه در سال روان به دلیل بسته بودن فضای پرواز پاکستان، پرواز از فضای افغانستان نیز کاهش یافت؛ این کاهش باعث شد افغانستان دو صد میلیون دالر امریکایی در درآمد ناشی از گرفتن حق عبور، کاهش داشته باشد.