حوالی ساعت ۱:۴۰ دقیقه‌ی پس از چاشت روز شنبه (۲۵ دلو)، یک تانکر گاز از مرز ایران وارد بندر اسلام‌قلعه در ولایت هرات، جایی که هزارها موتر حامل گاز و کالاهای تجارتی ایستاده بود، شد. راننده‌ی این تانکر از افرادی که در بندر حضور داشتند، تقاضای کمک کرد؛ زیرا تانکر که او سوار بر آن بود، دچار مشکل تخنیکی شده بود و گاز از سوراخ ذخیره‌ی آن به بیرون می‌ریخت.
شاهدان عینی، در لحظات اول آتش‌سوزی به بی‌بی‌سی فارسی گفتند که هرچند راننده بارها از مردم و مقام‌های افغان درخواست کمک کرده بود که تانکرش نشتی دارد؛ اما فردی به کمک او نرفت و سرانجام آتش‌سوزی بزرگی رخ داد.
شاهدان همچنان گفته‌اند که ابتدا یک تانکر گاز آتش‌گرفته و پس از لحظاتی، سایر تانکرهای دور و بر اطراف نیز آتش گرفت.
دامنه‌ی آتش‌سوزی در بندر اسلام‌قلعه به‌اندازه‌ای گسترده بود که والی هرات در همان ساعات نخست رویداد، دست به دامان ایران شد و درخواست فرستادن تیم‌های آتش‌نشانی کرد. گفتنی است که آتش‌سوزی پس از نزدیک به یک شبانه‌روز مهار شد.
سید عبدالوحید زاهد قتالی- والی هرات- یک روز پس از مهار آتش‌سوزی در یک نشست خبری اعلام کرد که لحظاتی پس‌ازاین رویداد در گمرک اسلام‌قلعه، ۸۰ درصد موترها و محموله‌های تجاری از این گمرک تخلیه شدند.
به گفته‌ی آقای قتالی، در جریان آتش‌سوزی، همچنان ۳۰۰ موتر از بین رفته و هیئتی برای بررسی و تثبیت دقیق خسارات ناشی از این رویداد ایجاد شده است.
مسئولان در ریاست اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات، می‌گویند که در آتش‌سوزی روز شنبه، بیش از یک هزار موتر مواد سوختی و کالاهایش سوخت و دود شد.
یونس قاضی‌زاده، رییس اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات، روز سه‌شنبه (۲۸ دلو)، به روزنامه‌ی صبح کابل، گفت: «آن‌چه که پس از ۷۲ ساعت مشخص شد، عمق فاجعه از چیزی که ما تصور می‌کردیم، بیشتر بوده است. بررسی‌های اولیه نشان می‌داد که حدود ۵۰۰ تانکر سوخته بود. پس از بررسی هیئت‌های موظف تا حال مشخص شده که بیش از یک هزار موتر در آتش سوخته است.»
آقای قاضی‌زاده افزود که هرچند تا اکنون مشخص نیست که در این آتش‌سوزی چقدر خسارت به تاجران و موترداران وارد شده؛ اما به گونه‌ی تخمینی خسارات به چند صد میلیون افغانی می‌رسد.
از سویی هم به گفته‌ی او، حدود یک هزار موتر مملو از کالاهای تجارتی دوباره به ایران برگردانیده شده است.«۳۰ درصد اموال که برگشت کرده، احتمال فاسدشدن دارد، این اموالی بود که در شهرک صنعتی هرات به‌عنوان مواد اولیه استفاده می‌شد. اگر هرچه عاجل بزرگ‌ترین گذرگاه اقتصادی باز نشود، قسمتی زیادی از اموال تجارتی فاسد خواهد شد.»
با این حال، مسئولان در اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان نیز می‌گویند، از میان ۲ هزار موتر حامل کالاهای تجارتی که از دو هفته به این‌سو در بندر اسلام‌قلعه متوقف بود، ۶۰۰ عراده‌ی آن که ۶۰ درصد آن مواد نفتی و گاز بود، به‌کلی آتش گرفته و از بین رفته و ۴۰ درصد دیگر که سایر مواد تجارتی بوده، یا آتش گرفته و یا هم از سوی مردم ربوده شده است.
چرایی آتش‌سوزی در بندر اسلام‌قلعه
بندر مرزی اسلام‌قلعه در ولایت هرات، بزرگ‌ترین بندر ترانزیتی افغانستان است که روزانه صدها موتر حامل کالاهای تجارتی از این طریق میان افغانستان و ایران رفت‌وآمد دارد. مسئولان در ریاست اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات، می‌گویند که روزانه به گونه‌ی معمول ۳۰۰- ۵۰۰ موتر از این بندر رفت‌وآمد می‌کند و عواید یک‌روزه‌ی دولت از بابت گرفتن مالیات و محصول تا ۱۵۰ میلیون افغانی می‌رسد.
بر اساس معلومات وزارت مالیه، این وزارت تنها در ماه جدی سال روان، حدود۱،۱ میلیارد افغانی از طریق بندر اسلام‌قلعه درآمد داشته است.
با این حال اما، از هفته‌ها به این‌سو هزاران موتر در این بندر متوقف بود و به گفته‌ی مسئولان، این آتش‌سوزی نیز از اثر تجمع بیشتر از ۲۰۰۰ وسایط حامل اموال تجارتی گاز و مواد سوختی به وجود آمده است.
سید زمان هاشمی، رییس هیئت عامل اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان، به روزنامه‌ی صبح کابل، می‌گوید که این موترها به دلیل وضع تعرفه جدید وزارت ترانسپورت، بررسی گمرکات توسط هیئت‌های مختلف وزارت مالیه و هیئت فعال‌سازی ترازوهای دیجیتلی که از کابل به ساحه رفته بودند و نبود امکانات آتش‌نشانی اتفاق افتاده است. نبود زیربنای مناسب در خروجی گمرک اسلام‌قلعه، غفلت وظیفه‌ای و سهل‌انگاری ریاست گمرک و کمیساری هرات، فساد در این گمرک، عدم توجه حکومت به مشکلات صرافان و تعطیلی صرافی‌ها و عدم دریافت پول نقد در مارکت از دیگر عواملی است که سبب توقف این موترها در بندر اسلام‌قلعه شده بود.
از سویی هم یونس قاضی‌زاده می‌گوید که دولت افغانستان به‌ویژه وزارت مالیه مقصر این آتش‌سوزی است؛ زیرا بارها به آن‌ها مراجعه شده که زیرساخت‌های این بندر مشکل دارد و بودن گمرک در این ساحه مناسب نیست.
آقای قاضی‌زاده می‌گوید: «این اتفاق در حوزه وزارت مالیه و در منطقه آن‌ها افتاده است. وزارت مالیه و حکومت سخت مقصر است. بارها خود ما به رییس‌جمهوری و معاونان او گفته بودیم که در گمرک زیرساخت نیست. ما پیش‌بینی کرده بودیم که این اتفاق خواهد افتاد. دولت و وزارت مالیه مکلف است که خسارت‌های پیش‌آمده را جبران کند.»
بر اساس معلومات ریاست اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات، بندر اسلام‌قلعه در زمین ۲ هزارجریبی ساخته شده، تنها یک دیوار و چند ساختمان دارد. این گمرک بدون هیچ‌گونه هنگر تخصصی و زیرساخت فعالیت دارد.
مسئولان تأکید می‌کنند که همین شلختگی نیز سبب فراهم شدن زمینه برای فساد شده؛ زیرا هیچ ارگان دیگر به آن‌جا اشراف ندارد. قاضی‌زاده گفت: «ما نگفتیم یک روز از عواید خود را هزینه‌ی این بندر کنید؛ اگر سه ساعت از عواید گمرک صرف زیرساخت و اطفاییه می‌شد، این اتفاق نمی‌افتاد.»
هرچند تلاش کردیم در این گزارش نظر مسئولان گمرک هرات را نیز داشته باشیم؛ اما با تماس‌های پیهم موفق به این کار نشدیم.
تا هنوز به گونه کامل مشخص نیست که چه تعداد از موترها آسیب دیده و چقدر خسارت مالی به تاجران وارد شده؛ اما وزارت مالیه‌ی افغانستان، می‌گوید که برای بررسی این رویداد «کمیته‌‌ی بحران» متشکل از ارگان‌های مختلف دولتی ایجاد شده تا در مورد چگونگی وقوع حادثه، ارزیابی خسارات و رسیدگی به متضررین، بررسی از اجراآت انجام شده و طرح مشخص جهت جلوگیری از حادثات مشابه در آینده، تحقیق و بررسی کنند.
همچنان، پس از آتش‌سوزی، تیم‌های نجات پولیس، اردو و امنیت ملی نیز به ساحه رفتند تا از سرقت اموال باقی‌مانده جلوگیری کنند. بخشی از اموال سرقت شده نیز از سوی این نیروها شناسایی و به مالکان‌شان تسلیم شده است.
به دلیل این‌که تا هنوز، بررسی‌ها در بندر اسلام‌قلعه پایان نیافته و بسیاری از رانندگان و تاجران دست به گردهمایی زده‌اند، روز دوشنبه (۲۷ دلو)، والی هرات، از دولت ایران خواست تا حداقل برای یک هفته، روند انتقال کالا را از گمرک اسلام‌قلعه متوقف کند.
بسته ماندن بندر اسلام‌قلعه باعث نگرانی شدید مسئولان اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری شده است؛ اما فرید نوشت، آمر مطبوعات وزارت مالیه، به روزنامه‌ی صبح کابل، می‌گوید که واردات و صادرات به ایران متوقف نیست و تا شروع فعالیت مجدد این بندر، کالاهای تجارتی از طریق گمرک محصولی هرات، گمرک سرحدی تورغندی و گمرک روزنک صادر و وارد می‌شود.
آمار قربانیان هنوز مشخص نیست!
با آن‌که یک روز پس از آتش‌سوزی در بندر اسلام‌قلعه، رسانه‌های ایرانی به نقل از منابع محلی در ولایت هرات، شمار قربانیان را به بیش از ۷۰ کشته و زخمی گزارش داده بودند؛ اما ریاست صحت عامه‌ی هرات، می‌گوید که در این حادثه، ۲۰ نفر زخمی شده است.
محمدرفیق شیرزی، سخنگوی صحت عامه هرات، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که ۱۹ نفر از زخمیان از شفاخانه مرخص شده و تنها یک نفر که وضعیت صحی‌اش وخیم بوده، هنوز بستری است.
سخنگوی صحت عامه هرات، در مورد کشته‌شدگانی که گزارشهای آن در رسانه‌های ایرانی نشر شده بود، چیزی نگفت؛ اما ویدیوهایی که در شبکه‌های اجتماعی نشر شده، می‌رساند که در این رویداد چندین نفر جان باخته‌اند.
