«مهریه خودم بیست لک افغانی است، سر مردها کی اعتبار است، شرایط برایشان خوب شود، میرن دوباره عروسی میکنند، تو میمانی و یک دنیا غم.» بانو بهار که ۲۶ سال سن دارد، از دانشگاه تعلیم و تربیت ربانی در سال ۱۳۹۷ فارغالتحصیل شده است. او حالا در یکی از مکتبهای خصوصی در غرب کابل آموزگار است. از ازدواج بهار هشت ماه میگذرد و با خانوادهی شوهرش که هیچ قرابت خانوادگی باهم نداشتهاند، زندگی میکند. «ازدواج شروع زندگی جدید با آدمهای جدید، حتا فرهنگ جدید و گاهی مشکلات جدید است.»
تعیین مهریهی سنگین زنان در بیشتر ولایتهای افغانستان میان خانوادهها به عرف بدل شده است. شماری از خانوادهها هنگام ازدواج دخترشان، مهریههای بیشتر از دو میلیون و سه میلیون را روی شانهی داماد یا خانوادهی پسر میگذارند؛ تا جایی که حتا در شماری موارد به تیره شدن روابط دو طرف نیز میانجامد.
تعیین مهریه در ازدواج با اینکه منشأ دینی دارد؛ اما میزان آن در عرف حاکم در افغانستان، متفاوت و گاهی در تضاد با آموزههای دینی است. پایینترین حد مهریه در دین ده درهم تعیین شده است؛ اما سقف بالای آن مشخص نشده است. بیشتر زنان در افغانستان، مهریه را بیمه و تضمین تداوم زندگی مشترکشان میدانند. بیمه به چیزی سنجیده میشود که قابل پرداخت باشد.
صنم -نام مستعار- دانشجوی دانشکده حقوق و علوم سیاسی در یکی از دانشگاههای خصوصی کابل که تا هنوز مجرد است، میگوید که اگر ازدواج کند، مهریهاش را بلند خواهد گذاشت؛ زیرا: «در جامعه سنتی ما بکارت یک زن یعنی همه داروندار او است. بعد از ازدواج تنها چیزی که میتواند زندگی زن را تضمین کند مقدار مهریهاش است و زن نباید هیچوقت مهریهاش را ببخشد.»
در این گزارش با بیش از ده خانم که در زمان عقد نکاحشان مهریههای سنگین گذاشتهاند صحبت کردهام؛ یکی از علتهای مشترک بین تمام خانمها در انتخاب مهریه سنگین، نبود اعتماد به شوهر و خانوادهی شوهر است. آنها به این باوراند که مهریه، میتواند تضمینی برای تداوم زندگی مشترک و بیمهای باشد برای زمان پس از جدایی.
در زندگی زنان افغانستانی گاهی مهریهی بلند، بهویژه اگر خانوادههای پسر فقیر باشد، منجر به تداوم روابط زناشویی میشود و از بروز خشونتها بر زن از سوی شوهر نیز؛ همینطور این میتواند تا جایی امنیت مالی زن را نیز تأمین کند.
عوامل افزایش مهریههای سنگین
در افغانستان به دلیل بسته بودن جامعه، ازدواجها بیشتر در درون قوم شکل میگیرد؛ اما زمانی که پسر و دختر از قومهای متفاوت باهم ازدواج میکنند، دختران برای اینکه در آینده از طلاق دادنشان از سوی شوهر، پیشگیری کنند، مهریهشان را سنگین میگذارند.
هاجر -باشندهی کابل- که چند ماهی از ازدواجش میگذرد، مهریهاش را یکمیلیون و ۱۰۰ هزار افغانی گذاشته است؛ چون با پسری که ازدواج کرده، رابطهی خانوادگی نداشتهاند. او میگوید: «شوهرم از قومای ما نیست و هیچ شناخت زیادی از او ندارم به همی خاطر مهریهام ره بالا ماندم حداقل یک ضمانت باشد در زندگیام.»
از سویی هم شماری از زنان به دلیل همچشمیهایی که با دوستان و بستگانشان دارند، مهریهشان را سنگین میگذارند.
میزان مهریه بین زنان باسواد نسبت به زنان بیسواد و کمسواد بیشتر است حتا زنانی که در شهر زندگی میکند نسبت به زنانی که در روستاها زندگی میکنند مهریههایشان را سنگینتر میگذارند.
روحینا باشندهی کابل که از دانشکدهی ادبیات دانشگاه کابل فارغ شده است نیز از کسانی است که مهریهی سنگینی را در ازدواجش تعیین کرده است. او که تازه هشت ماه از ازدواجش میگذرد، میگوید: «مهریهام را بیست لک گذاشتم یک عمر درس خواندم و زحمت کشیدم نمیتوانم زندگی خودم را دستکم بگیرم، طلاق یک تابو است در زندگی ما زنان و مهریه میتواند یک بیمه باشد بعد از زندگی مشترک؛ چون بعد از طلاق زنان حتا در خانه پدر قدر سابقش را ندارد.»
مهریه را که گرفته و که داده؟
مهریه در اسلام حق کامل زن بر شوهر است و شوهر به تهیه و پرداخت آن مکلف است، مگر اینکه از سوی زن بخشیده شود. در افغانستان اما مهریه تنها در زمان عقد نکاح رنگ جدی به خود میگیرد، بعدازآن از سوی شوهر فراموش شده یا هم به دلیل سنگین بودن آن از طرف زن بخشیده میشود. زمانی که حرف از مهریه پیش میآید، شمار زیادی از افغانستانیها میگویند: «مهریه را که داده و که گرفته؟». از سوی دیگر تا زمانی که پای طلاق پیش نیاید، بیشتر زنان نمیتوانند مهریهشان را دریافت کنند.
با آنکه زنان مهریه سنگین را تضمینی برای تداوم زندگی مشترک و زندگی پس از جدایی میدانند؛ اما شماری از زنان زمانی که میخواهند از شوهرشان جدا شوند، نمیتوانند مهریهشان را دریافت کنند.
مهریه سنگین یکی از دلایلی است که بهنظر میرسد ریشه در ترس از طلاق داشته باشد. مقولهی «عروس با لباس سفید به خانهی بخت میرود و با کفن سفید برمیگردد» نشان میدهد که طلاق تا چه اندازه در این جامعه منفور است. بدون شک هر عضو یک خانواده است در چنین جامعهی، خانوادهها نمیخواهد، دخترشان با سرنوشت طلاق روبرو شود و برای جلوگیری از طلاق، مهریهها سنگین تعین میشود.
در مورد مهریه سنگین و پیامدهای آن استاد نورالدین علوی جامعهشناس و استاد دانشگاه کابل می گوید: «مهریه که جز فرهنگ در افغانستان است اما عناصر فرهنگ در هیچ جامعهی ثابت نیست و از خصوصیت نسبی بودن برخوردار است و بیساری از ارزشها، هنجارها باورها نمیتواند مطلق پنداشته شود. حتا فقه عملی در درون اسلام دارای مطلقیت نیست. مهریه باید نظر به اوضاعواحوال جامعه موردتوجه قرار بگیرد.
اگر به مهریه بهعنوان یک ارزش به زن دیده شود از نگاه انسانی عملی درست نیست، ارزشگذاری به یک زندگی انسانی نباید بر مبنای یک نگاه جنسیتی استوار باشد، زن میتواند استقلالیت مالی خودش را بهواسطه حضور فعال در اجتماع و در زندگی سیاسی خودش به دست بیاورد.
استاد علوی میافزاید: «با توجه به حال و احوال زندگی زنان در افغانستان مهریههای سنگین نتوانسته تأثیر داشته باشد و از خشونتهای خانوادگی گم کند همچنان سلطه مرد بر زن یک سلطه ظالمانه است و حتا از بروز طلاق نتوانسته جلوگیری کند، طلاق بیشتر یک موضوع غیرتی و یک ننگ بهحساب میآید وگرنه عامل مهریه نمیتواند در زندگی مشترک آنچنانی تأثیر داشته باشد و نباید زندگی مشترک با تکیه بر مهریه تعریف شود، استقلال مالی بخشیدن به زن و احترام گذاشتن به زن از طریق مهریه خیلی ارزش انسانی نیست.»
ازدیاد بحث تفریق و طلاق در محاکم باعث شده زنان بیشتر به اهمیت مهریه پی ببرد و ترجیح میدهند که مهریههای سنگین داشته باشد.