زمستان آلوده‌ی پایتخت؛ چرا موترهای غیر معیاری متوقف نمی‌شود؟

در نزدیکی پل کوته سنگی، در ایستگاه موترها ایستاده بودم. یک ‌موتر سوزوکی‌ قدیمی که به‌نظر می‌رسید وزن خودش هم برایش سنگینی می‌کند، کشان‌کشان به‌طرف ایستگاه می‌آمد؛ چنان دود سیاه و غلیظی از دودکش این موتر بیرون می‌شد که گویی یک کارخانه‌ی بزرگ صنعتی در حال فعالیت است و دارد نفت و گاز استخراج می‌کند.
به ایستگاه که رسید توقف کرد. نزدیکش رفتم و پرسیدم که چرا موترش را تعمیر نمی‌کند؛ با نگاهی توأم با خشم و تعجب که گویا می‌خواست بگوید به تو چه، گفت: «به‌زور کار می‌کنیم، کجا میشه هر روز جورش کنیم.» وقتی پرسیدم که آیا پولیس ترافیک جریمه‌اش نمی‌کند، گفت: «با ترافیکا هم جور می‌آییم، یک قسمی تیر کده می‌ریم دیگه.»
این در حالی است که بر اساس آمار سایت هواشناسی امریکایی «Air Visual» که میزان آلودگی هوا را لحظه‌به‌لحظه نشر می‌کند، در صبح جمعه‌ (۵ جدی) شهر کابل با ۲۶۳ درجه آلودگی هوا، در جایگاه دوم آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار گرفت.
با توجه به کمبود تطبیق قوانین ترافیکی در شهر کابل، گفته می‌شود که حدود پنجاه درصد از آلودگی هوای کابل ناشی از فعالیت موترهای دودزا است؛ براساس آمار مسئولان اداره‌ی حفاظت از محیط زیست، ۶۰۰ هزار موتر در شهر کابل گشت‌وگذار دارد که بیشتر این موترها با معیارهای محیط‌زیستی برابر نبوده و باعث افزایش آلودگی هوای شهر شده است.
کاظم همایون، رییس حفاظت از محیط زیست شهر کابل، می‌گوید که تنها ۲۹ درصد موترهای شهر کابل، برابر با معیار و ۷۱ درصد آن ‌که ۴۲۶ هزار موتر می‌شود، غیرمعیاری است. «این درصد تعداد موتر غیرمعیاری، با داشتن تیل‌های کم‌کیفیت که در ترکیب‌شان سرب و مونواکساید کاربن دارد، به صحت مضر است و سبب ناشنوایی و بی‌تعادلی‌های بین‌النسلی می‌شود.» به باور آقای همایون بیش از پنجاه‌درصد آلودگی هوای شهر کابل در زمستان، ناشی از منابع سیار –موترها- است.
به باور آگاهان صحت و سلامت، آلاینده‌هایی که در اثر سوخت‌ تیل‌های کم‌کیفیت موترها به هوا می‌رود، در ترکیب خود مونواکساید کاربن را دارد و تنفس بیش از حد آن در درازمدت منجر به مرگ می‌شود.
داکتر سید حبیب اروال، رییس بخش کنترل امراض غیر ساری وزارت صحت، می‌گوید که ترکیب‌هایی که در تیل‌های کم‌کیفیت است، شهروندان را به امراض خطرناکی؛ مانند امراض قلبی، امراض سرطانی و امراض مهلک تنفسی مبتلا می‌کند.
حال آن‌که به گفته‌ی خود مسئولان محیط‌زیستی، نیم آلودگی هوای شهر کابل در زمستان، ناشی از سوخت‌های کم‌کیفیت موترها است. اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست، برای کنترل کیفیت سوخت و پیش‌گیری از فعالیت‌ این موترها در شهر باید اقدامات جدی روی دست داشته باشد. این در حالی است که این اداره سالانه ۳۷۸ میلیون و ۲۷۴ هزار و ۷۶ افغانی از خزانه‌ی عمومی بودجه دریافت می‌کند.
آقای همایون می‌گوید که کمیسیون مبارزه با آلودگی هوا، نظارت و بررسی از موترهای کهنه و دودزا را به ریاست ترافیک کابل و نظارت از تیل‌های بی‌کیفیت را، به اداره‌ی ملی استندرد و وزارت معادن و پترولیم سپرده است.
هم‌چنان انجنیر نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیط‌زیستی اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست، می‌گوید که این اداره، هماهنگ ‌کننده است و بخش عملیاتی کنترل و توقیف موترهای کهنه و دودزا به ریاست ترافیک سپرده شده است.
از سویی هم این اداره، ریاست ترافیک را برای کنترل و توقف موترهای دودزا به کم‌کاری متهم می‌کند.
آقای نیک‌محمد می‌گوید که ریاست ترافیک هیچ‌گونه اقدام مؤثری برای پیش‌گیری از گشت‌وگذار موترهای کهنه و دودزا نکرده است: «ما یک‌بار نی، بلکه ده‌ها بار، به آن‌ها (ریاست ترافیک) گفتیم و یک‌بار هم در حضور معاون اول رییس‌جمهور تقاضا کردیم؛ اما فایده‌ا‌ی نداشته است.»
با این‌حال، ریاست عمومی ترافیک می‌گوید که این ریاست برنامه‌ی مدونی ریخته و آن را و به همه‌ی ایست بازرسی‌ها-چک‌پاینت‌ها- فرستاده است تا بر اساس آن، موترهای کهنه و دودزا را توقف داده و به تعمیرگاه‌ها بفرستند.
عبدالودود خیرخواه، مدیر پلان ریاست ترافیک می‌گوید که پولیس‌های ترافیک‌ موظف، همه‌روزه ۲۰ تا ۲۵ موتر را به دلیل غیرمعیاری بودن توقف داده و به تعمیرگاه و مستری‌خانه‌ روان می‌کنند. این در حالی است که اگر این روند شدت نگیرد و یا برنامه‌ی دیگری برای کنترل و توقف موترهای دودزا روی دست گرفته نشود؛ با ادامه‌ی این روند، تا بیش‌تر از سی سال دیگر نیز موترهای دودزا از روند ترافیک شهری بیرون نخواهد شد؛ چیزی که باعث می‌شود از آلودگی هوای کابل نیز کم نشود.
از سویی هم آقای خیرخواه، نداشتن وسایل الکترونیکی برای بررسی موترهای غیرمعیاری را نیز از دشواری‌هایی می‌داند که باعث می‌شود روند بررسی و شناسایی موترهای غیرمعیاری نیز با کندی روبه‌رو باشد. «ریاست هیچ‌گونه‌ وسایل الکترونیکی را در اختیار ندارد و با منابع بشری، موترها را معاینه می‌کند.»
از سویی هم براساس گفته‌های مسئولان ترافیک، هر موتر پس از آن‌که غیرمعیاری تشخیص شد، جریمه و به ورکشاپ‌ و تعمیرگاه‌ فرستاده می‌شود؛ اما معلوم نیست که راننده‌ها، موترهای غیرمعیاری و کهنه‌ی‌شان را به ورکشاپ‌ها می‌برند و یا نه!
در کنار دیگر چالش‌هایی که در بخش کنترل موترهای دودزا و کهنه وجود دارد، نبود هماهنگی میان اداره‌های دخیل و نبود اعتماد میان آن‌ها نیز باعث شده است به آلودگی هوای کابل اضافه شود.
آقای همایون، می‌گوید که هرچند ترافیک کابل، گزارش‌هایی از کارشان ارایه می‌کند؛ اما چون ریاست حفاظت از محیط زیست در جریان کار گذاشته نمی‌شود، بناءً گزارش‌های ریاست ترافیک، قابل قبول و قابل باور نیست.
راهکار چیست؟
آگاهان محیط زیستی می‌گویند که شهر کابل در فصل سرما، به دلیل یخ‌ بستن زمین و نبود فضای سبز کافی، نمی‌تواند آلاینده‌هایی که از فعالیت موترهای دودزا و سوخت زغال‌سنگ در هوا معلق می‌ماند را جذب کند؛ چیزی که باعث می‌شود، هوای کابل در زمستان‌ها از دیگر فصل‌های سال آلوده‌تر باشد.
آقای همایون می‌گوید که برای رفع این مشکل باید روی سه طرح کار شود: نخست؛ موترهای کهنه و دودزا به ولایت‌های درجه سه انتقال داده شود و به‌جای آن موترهایی که با معیارهای ترافیک برابر است، وارد کلان‌شهرها شود. در گام دوم؛ باید بانک‌ها و شرکت‌های کلان به راننده‌هایی که موترهای کهنه دارند، پول وام بدهند و یا هم در بدل جمع‌آوری موترهای کهنه، قیمت آن را پرداخت کنند. سوم؛ اداره‌ی ملی استندرد و وزارت معادن و پترولیم، تلاش کند تا تیل‌های کم کیفیت وارد کشور نشود.
با این حال اما؛ به باور کارشناسان محیط‌زیستی، بهترین راه برای کاهش آلودگی هوا از اثر فعالیت‌های موترهای دودزا در شهر کابل، ایجاد سیستم منظم ترانسپورت شهری است تا میزان موترها کاهش یافته و فعالیت شان کنترل شود.
به اساس معلومات ریاست تصدی ملی‌بس، قرار بود در شروع سال روان خورشیدی، فعالیت بس‌های شهری به گونه‌ی گسترده در شهر کابل شروع شود.
محمد یونس امیری، رییس این تصدی می‌گوید که پیش از سال ۲۰۰۱ افغانستان به تعداد ۸۵ عراده بس شهری داشت که پس از آن، ۹۶۴ عراده از سوی شماری از کشورها کمک شده است.
حالا از بس‌های کمک‌شده به کشور، ۶۱۱ عراده‌ی آن در تصدی ملی‌بس بی‌مصرف مانده و تنها ۱۰۲ بس آن در شهر کابل فعال است. این در حالی است که به اساس بررسی ریاست تصدی ملی‌بس، برای تنظیم کنترل ترافیک در شهر کابل، کم‌از‌کم به ۱۶۰۰ بس شهری نیاز است.
ریاست تصدی ملی‌بس، برای فعال نشدن سیستم منظم ترانسپورت شهری دولت هندوستان را -که سال پیش وعده‌ی کمک ۱۰۰۰ بس شهری را برای افغانستان داده بود- مقصر می‌داند.
پیش‌شرط دولت هندوستان برای ارسال یک هزار بس این است که باید ۳۵۰ عراده‌ بس که پیش از این، از سوی این دولت به افغانستان کمک شده بود، تعمیر شود؛ اما هندوستان تنها ۵۰ درصد قطعات و پرزه‌جات مورد نیاز برای تعمیر این بس‌ها را به افغانستان فرستاده است.
انجنیر محمدیونس امیری، رییس تصدی ملی‌بس افغانستان می‌گوید: «مشکل از ریاست تصدی ملی‌بس افغانستان نیست؛ بلکه مشکل در دولت هندوستان است که نه پنجاه ‌درصد پرزه را می‌فرستد و نه یک هزار عراده بس را.»
با توجه به سهم موترهای دودزا در آلودگی هوای کابل و نبود برنامه‌ی کارا برای کنترل موترهای دودزا در ریاست ترافیک و نداشتن برنامه برای فعال کردن سیستم ترانسپورت شهری در ریاست تصدی ملی‌بس، موترهای شهری هم‌چنان به‌عنوان عامل مهم آلودگی هوای کابل باقی خواهد ماند؛ آلودگی‌ای که سالانه جان بیشتر از ۳۵۰۰ نفر را می‌گیرد.