نویسنده: قیس‌احمد قادری؛ استاد دانشگاه و پژوهش‌گر روابط بین‌الملل
مقدمه
در ماه مارچ امسال، انتونتی بلینکن در نامهای به ریس‌جمهور غنی، از نشستی به رهبری سازمان ملل و تحت حمایت امریکا در ترکیه به منظور پیداکردن راه حل صلح‌آمیز به جنگ افغانستان میان طالبان و حکومت افغانستان خبر داد. قرار بود این نشست در ۱۶اپریل سال روان و پس از آن در ۴ همین ماه برگذار شود؛ اما به دلیل عدم آمادگی طالبان برای اشتراک، برگزاری نشست استانبول به بعد از عید رمضان به تعویق افتاد. این که ترکیه چه نقشی را می‌تواند در صلح افغانستان بازی کند؛ پرسشی است که در این یاداشت، سعی کردم به آن پاسخ بدهم.
ترکیه و جنگ‌وصلح در افغانستان
ترکیه یکی از کشورهای تاثیرگذار در صلح‌وجنگ افغانستان در چهار دهه‌ی اخیر بوده است. پس از تجاوز شوروی به افغانستان، ترکیه در کنار کشورهای غربی و ایالات متحده و دولت‌های عربی، از مجاهدین افغانستان حمایت کرد. با پیروزی مجاهدین، ترکیه در سایه‌ی سیاست پان‌ترکیزم، در کنار این که از حزب جنبش به رهبری مارشال عبدالرشید دوستم حمایت و قسماً از حزب وحدت به رهبری استاد عبدالعلی مزاری حمایت میکرد، سعی در گسترش نفوذ فرهنگی خود نیز در افغانستان داشت. در زمان طالبان، برخلاف امارات متحده‌ی عربی، پاکستان و عربستان سعودی؛ ترکیه هم‌چنان به حمایت خود از جبهه‌ی مقاومت به خصوص مارشال دوستم ادامه داد.
پس از حادثه‌ی یازده سپتمبر و حمله‌ی ایالات متحده‌ی امریکا و متحدان آن به افغانستان، ترکیه به عنوان عضو ناتو، برای اولین‌بار در افغانستان نیروی نظامی فرستاد؛ ترکیه دوشادوش ایالات متحده و ناتو در هر مأموریت و عملیات سهم فعال گرفت. این کشور، برای دو بار رهبری آیساف را به دوش داشت. به دلیل روابط نیک و تصویر خوب ترکیه نزد مردم افغانستان، سربازان ترکیه در طول مدت مأموریت شان در افغانستان در کنار این که کمترین تلفات را داشته اند، به راحتی سربازان افغانستانی در جاده‌ها گشت‌وگذار می‌کردند.
ترکیه در کنار سهم‌گیری نظامی، پس از ۲۰۰۱ به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی خود نیز در افغانستان شدت داد. ترکیه‌ی امروز، یکی از مقاصد مهم تحصیلی برای جوانان افغانستان است؛ سریال‌های ترکی، پربیننده‌ترین سریال‌ها در افغانستان است و این کشور تا ۲۰۱۱، هفت نشست سه‌جانبه‌ی ترکیه-پاکستان-افغانستان را برگذار و میزبانی کرده است. علاقه‌مندی ترکیه به روند صلح افغانستان و تنش‌زدایی روابط افغانستان و پاکستان، حامدکرزی -ریس‌جمهور پیشین کشور- را وادشت که در حاشیه‌ی پنجمین نشست سه‌جانبه، بگوید که طالبان اگر مایل باشند، می‌توانند در قطر دفتر داشته باشند.
باوجود تمایل ترکیه به جنگ‌وصلح افغانستان، قطر به جای ترکیه، مقر دفتر طالبان انتخاب شد و ایالات متحده، پس از هژده ماه گفت‌وگو با طالبان، در ۲۹فبروری ۲۰۲۰ توافق صلح با طالبان را امضاء کرد. بر اساس این توافق‌نامه، امریکا باید سربازان خود را تا ماه می ۲۰۲۱ از افغانستان بیرون میکرد، حکومت افغانستان ۵۰۰۰ زندانی طالبان را از قید رها میکرد؛ طالبان روابط خود را با القاعده قطع و می‌باید در گفت‌وگوهای صلح افغانستان، با حکومت افغانستان شرکت می‌کردند.
پس از ناکامی گفت‌وگوهای صلح در قطر، ایالات متحده، ترکیه را به عنوان محل برگزاری گفت‌وگوهای صلح افغانستان انتخاب کرد. انتخاب ترکیه، پرسش‌هایی را در مورد آینده‌ی گفت‌وگوهای صلح افغانستان و نقش ترکیه در موفقیت و ناکامی آن را به وجود آورده است. به باور من، با توجه به بی‌باوری طالبان نسبت به نشست استانبول، روابط دوستانه‌ی ترکیه با پاکستان، رقابت ترکیه با عربستان و ایران و رقابت ترکیه با چین و روسیه در آسیای‌میانه، سرنوشت گفت‌وگوهای صلح افغانستان در میان بیم و امید گیر کرده است.
بی‌باوری طالبان به نشست استانبول
پس از امضای توافق‌نامه‌ی دوحه، ایالات متحده‌ی امریکا می‌بایست همه سربازان خود و متحدان اش را تا ماه می سال روان از افغانستان بیرون میکرد و نام افراد طالبان را از فهرست سیاه سازمان ملل متحد بیرون میکرد؛ اما بایدن برخلاف توافق‌نامه، زمان کامل خروج نیروهای اش را از افغانستان تا ۱۱سپتامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد. از نظر طالبان این تصمیم امریکا، نقض توافق‌نامه‌ی دوحه است و بر اساس اعلامیه‌ی آخر این گروه، اکنون آن‌ها می‌توانند هر گونه اقدام تلافی‌جویانه را دنبال کنند.
به‌تعویق‌افتادن زمان خروج نیروهای نظامی امریکا و مخالفت مقامات نظامی، سیاسی و اعضای کانگرس ایالات متحده‌ی امریکا بر خروج بدون شرط نیروهای خارجی در ۱۱ سپتمبر ۲۰۲۱ و عدم اقدام فوری امریکا مبنی بر کشیدن نامهای افراد و رهبران طالبان از فهرست سیاه سازمان ملل، سبب شده است که طالبان نسبت به نیت امریکا برای خروج از افغانستان شک کنند. به همین دلیل، تا اکنون این گروه حاضر نشده تا برای اشتراک در نشست استانبول آمادگی نشان دهد.
رقابت عربستان و ترکیه
ترکیه و عربستان سعودی دو رقیب سرسخت مدعی رهبری جهان اسلام است و هر دو کشور، دو الگوی متفاوتی از نظام سیاسی اسلامی در جهان است؛ ترکیه به رهبری حزب «عدالت و توسعه» دارای گرایش‌های اخوانی است و از بیشتر نیروهای اسلامی-ملی‌گرا حمایت می‌کند؛ در حالی که عربستان دارای نظام شاهی با ایدیولوژی وهابی است، عربستان را به خاطر داشتن مذهب رسمی وهابیت، متهم به حمایت از گروه‌های سلفی-وهابی بیشتر جهادی، در جهان اسلام می‌کند.
ترکیه و عربستان سعودی هردو خواستار ایفای نقش موثر در روند جنگ‌وصلح افغانستان بوده است؛ از ابتداء هر دو کشور علاقه‌مند بوده اند که مقر دفتر طالبان و محل برگزاری نشست‌های مرتبط به صلح افغانستان، شهرهای این کشورها انتخاب شود. عربستان انتظار داشت که با توجه به روابط پیشینه‌ی این کشور با طالبان در زمان حاکمیت شان، طالبان عربستان را به عنوان مقر دفتر خود انتخاب می‌کنند؛ اما برعکس، طالبان قطر را انتخاب کردند. پس از تحریم قطر در سال ۲۰۱۷، عربستان نه تنها که خواستار بستن دفتر طالبان در قطر شد، بلکه مشاری بن مزعل، سرپرست سفارت پاکستان، طالبان را گروه تروریستی خواند و در برابر ترکیه در کنار قطر قرارگرفت. ترکیه در سال‌های اخیر روابط خود را با پاکستان نیز افزایش داده است؛ در بحران ۲۰۱۹ کشمیر، در حالی که عربستان سعودی با بی‌علاقگی برخورد کرد، ترکیه از موضوع پاکستان در کشمیر حمایت کرد. این موضوع، بحث‌هایی را در مورد دورویی پاکستان در برابر عربستان و نزدیکی به ترکیه را مطرح کرد. ترکیه در حال حاضر روابط استراتژیک و دوستانه‌ای با پاکستان دارد و بر اساس یافته‌های مرکز مطالعات استراتژیک مستقر در بریتانیا، ترکیه پس از چین، دومین صادر‌کننده اسلحه‌ی به پاکستان است.
عربستان با دوری از پاکستان، روابط گرم و باهمی با هند برقرار کرده است. در حال حاضر، عربستان سعودی با تجارت سالانه‌ی ۲۷میلیارد دالری، چهارمین شریک راهبردی هند و بزرگ‌ترین صادرکننده‌ی نفت به این کشور است؛ در حالی که میزان تجارت عربستان با پاکستان به سه میلیاردوشش‌صد میلیون دالر می‌رسد. علاوه بر عربستان سعودی، ترکیه رقیب ایران نیز است؛ در حالی که ترکیه در چارچوب ناتو، یکی از حامیان حکومت افغانستان بوده و هیچ‌گاهی با طالبان رابطه نداشته است.
ایران اما با وجود روابط رسمی با حکومت افغانستان، پس از ۲۰۱۴ روابط خوبی با طالبان نیز برقرار کرده و به عنوان یکی از حامیان گروه طالبان شناخته می‌شود. حضور ترکیه در افغانستان مدیون حضور ایالات متحده‌ی امریکا و ناتو در افغانستان است؛ در حالی که ایران با حمایت از طالبان، عملاً خواستار خروج امریکا و ناتو از افغانستان است.
مسئله آسیای میانه، روسیه و چین
روسیه، آسیای میانه را حیات خلوت خود می‌داند و برای چین، آسیای میانه یکی از بزرگ‌ترین مارکیت تجارتی، مسیر ترازیتی و تهیه‌کننده‌ی موادخام به ویژه انرژی است. وجود ترک‌ها و سایر مسلمانان، سبب شده است که ترکیه پس از خاور میانه، توجه ویژه‌ای به آسیای میانه داشته باشد. این کشور یکی از منتقدین نوع برخورد چین با اویغورهای این کشور به دلیل اشتراکات قومی-دینی است و احیایی هویت ترکی و اسلامی استراتژی‌ای است که ترکیه در حال دنبال کردن آن در آسیای میانه است.
این استراتژی، ترکیه را به یکی از رقیبان چین و روسیه که هر دو منافع اقتصادی و راهبردی در آسیای میانه دارند، تبدیل کرده است. ظهور داعش در افغانستان، چین و روسیه را نسبت به امنیت خود شان و آسیای میانه نگران و نسبت به صلح افغانستان علاقه‌مند کرده است. روسیه در کنار این که در سال‌های اخیر نشست‌های سه و چهارجانبه با پاکستان، هند، حکومت افغانستان و چین برقرار کرده، میزبان دو نشست میان افغانستانی‌ها در مورد صلح افغانستان و نشست ترایکای گسترده بوده است.
در نتیجه
ترکیه عضو ناتو است و روابط راهبردی هرچند با فرازونشیب با ایالات متحده‌ی امریکا دارد و یکی از حامیان حکومت افغانستان در بیست سال گذشته بوده است. نشست استانبول برای ترکیه این فرصت را می‌دهد که قدرت دیپلماسی و نفوذ نرم خود را در جهان اسلام به نمایش بگذارد. ترکیه با پاکستان به عنوان یکی از طرف‌های اصلی، روابط صمیمی و دوستانه دارد و می‌تواند پاکستان را قناعت دهد که در مسئله‌ی صلح افغانستان، تلاش صادقانه کند. از سویی هم ترکیه از این طریق، می‌تواند بر طالبان فشار بیاورد که در نشست استانبول شرکت کنند و به یک راه حل مسالمت‌آمیز تن بدهند.
عربستان سعودی -رقیب منطقه‌ای ترکیه-، با وجودی که که تا اکنون خود را حامی صلح افغانستان می‌داند؛ اما اگر قرار شود گره کور صلح افغانستان در ترکیه باز شود، بدون شک سنگ‌اندازی خواهد کرد. ایران سیاست کنگ و دوپهلو در برابر افغانستان دارد. ایران، روسیه و چین، خواستار صلحی در افغانستان اند که امنیت مرزها‌ی کشورهای آسیای میانه تأمین و حضور امریکا و ناتو در افغانستان پایان یابد. بنا بر این، نشست استانبول و به تبع آن نقش ترکیه با خوش‌بینی‌ها و بدبینی‌هایی هم‌راه است.
ترکیه می‌تواند با اقناع طرف‌های افغانستانی و پاکستان، روند صلح افغانستان را سرعت داده و هم‌چنان این احتمال که کشورهای رقیب ترکیه، سعی در ناکامی نشست استانبول کنند، هم‌چنان با درصدی زیاد وجود دارد.
