نویسنده: نثاراحمد بارز
پنج هزار سال پیش، وقتی نخستین کتاب به شکل لوح گِلی ابداع شد، کسی فکرش را نمی‌کرد یک روز کاغذ پاپیروس از گیاه پاپیروس ساخته و با نی یا قلم‌نی آغشته به مرکب کتابی خلق شود. آن دوران، نسخه‌برداری از کتاب کار بسیار دشواری بود؛ چون راهی به غیر از رونویسی وجود نداشت! کافی بود کلمه‌ای اشتباه نوشته شود تا ناچار، تمام صفحه را از نو بنویسند. سال ۱۴۳۹ میلادی، با اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ، تحول بسیار بزرگی در صنعت نشر کتاب صورت گرفت و به مرور زمان چاپ و نوع کاغذ متحول شد. شاید تا همین دو دهه پیش کسی فکرش را نمی‌کرد یک روز کتاب الکترونیکی رقیب کتاب‌های چاپی شود و با یک کلیک بتوان از هر جای دنیا کتابی را رایگان یا با هزینه‌ای کمتر از نسخه‌ی کاغذی تهیه کرد.
اگرچه دوره‌ی کتاب‌های کاغذی به آخر نرسیده و هنوز شنیدن صدای ورق زدن کنج اتاق و لمس کردن گوشه‌ی کاغذ و نگاه کردن به کتابخانهی چوبی با قفسه‌های پرشده، حال و هوای خاص خودش را دارد؛ اما مزایای چون (سادگی اجرا، سادگی جست‌وجو در متن، داشتن قالب زیبا، منسجم بودن مطالب، امکان عرضه یا فروش ساده و سریع‌تر، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و… از جمله ویژگی‌هایی است که کتاب الکترونیکی را به عنوان یک رسانه‌ی نوپا و رو به رشد مورد توجه قرار داده است. دست‌رسی سریع به نسخه‌های کتاب مرجع، انواع لغت‌نامه و متن‌های تخصصی در کنار حجم، وزن و قیمت پایین این کتاب‌ها در مقایسه با کتاب‌های چاپی، از جمله عواملی است که افراد را به سمت این نوع کتاب‌خوانی سوق داده است. این کتاب‌ها باعث می‌شود در وقت و هزینه‌ی افراد صرفه‌جویی شود؛ چون یافتن کتاب مورد نظر، با فشردن یک کلید با قیمتی پایین‌تر قابل دسترس است. شما می‌توانید کتابخانهی شخصی خود را در قالب یک DVD حمل کنید و در حالی که مشغول انجام کارهای خود استید، به نسخه‌های صوتی کتاب الکترونیک گوش دهید یا نسخه‌های مکتوب آن را مطالعه کنید. البته تماشای صفحه‌ی نمایش‌گر برای خواندن کتاب چشم را خسته می‌کند. پوست در برابر اشعه مرورگرها آسیب‌پذیر است و اگر از هندزفری یا همان گوشکی برای گوش دادن کتاب صوتی استفاده می‌کنید، دقت داشته باشید که صدای بلند یا استفاده‌ی درازمدت تأثیری سوء روی شنوایی می‌گذارد) کتاب‌های الکترونیکی را پرطرف‌دار و جذاب کرده است.
با این حال در چند سال اخیر با گسترش پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی موبایلی، عده‌ای از نابودی و مرگ کتاب و دیگر رسانه‌های کاغذی (روزنامه و مجله) سخن می‌گویند. در سال ۲۰۰۸، یکی از آینده‌شناسان در نشست سران در داوس، در باره‌ی چهار چیز با قطعیت پیش‌بینی کرده بود؛ افزایش بهای نفت، تجاری شدن آب، تبدیل افریقا به یک قدرت اقتصادی و نابودی کتاب. البته این‌گونه پیش‌بینی‌ها پدیده‌ی تازه‌ای نیست و پس از فراگیرشدن سینما و تلویزیون، بسیاری آن‌ها را رقیب کتاب می‌دانستند و پیش‌بینی می‌کردند که کتاب به راحتی رقابت را به رسانه‌های تصویری خواهد باخت؛ با این حال، «هرمان هسه» در دهه‌ی ۵۰ قرن بیستم می‌گوید: «با گذشت زمان هر اندازه نیاز مردم به سرگرمی و آموزش، به یاری اختراعات تازه بیشتر برآورده شود، کتاب نیز بیشتر منزلت و اعتبار خود را بازمی‌یابد. هنوز به طور کامل به مرحله‌ای نرسیده ایم که در آن اختراعات نوپای رقیب، مانند رادیو، سینما و جز آن، بخشی از کارکردهای کتاب چاپی را به حق سلب کنند بدون آن که به آن لطمه بزنند.»
«ابرتو اکو»، نشانه‌شناس، رمان‌نویس و فیلسوف ایتالیایی و ژان کلود کَریِر، فیلم‌نامه‌نویس، کارگردان و بازی‌گر فرانسوی، در باره‌ی همین دل‌مشغولی‌ها و پرسش‌ها سخن گفته اند. «اکو» در باره‌ی این که آیا انترنت و کتاب‌های الکترونیکی جای‌گزین کتاب‌های چاپی می‌شوند، نظر قطعی نمی‌دهد؛ اما می‌گوید کتاب هم چیزی مانند قاشق، چکش، چرخ یا قیچی است: «این‌ها را پس از این که اختراع کردید دیگر نمی‌توانید به صورت بهتری درآورید. نمی‌توانید قاشقی بهتر از قاشق دیگر بسازید… کتاب، امتحان خود را داده است و معلوم نیست که چگونه، برای همان کاربرد، می‌توانیم چیزی بهتر از آن ابداع کنیم. شاید تحولی در اجزاء سازنده‌ی کتاب رخ بدهد، شاید در آینده صفحاتش دیگر از کاغذ نباشد؛ اما در هر حال همان که هست خواهد ماند.»
و کَریِر هم معتقد است: «هیچ‌گاه به اندازه‌ی امروز به خواندن و نوشتن نیاز نداشته ایم. اگر خواندن و نوشتن ندانیم، نمی‌توانیم از کامپیوتر استفاده کنیم… اگر کامپیوترها می‌توانستند به طور مستقیم آن‌چه را می‌گوییم بنویسند، به دورانی برمی‌گشتیم که همه چیز شفاهی بود؛ اما در چنین حالتی پرسش دیگری پیش می‌آید: آیا اگر خواندن و نوشتن ندانیم، می‌توانیم به خوبی از عهده‌ی بیان مقصود برآییم؟» البته در باره‌ی فراگیر شدن کتاب‌های الکترونیکی یک مسأله‌ی مهم دیگر که وجود دارد، ارتباط فرم و محتواست و این که آیا فرم الکترونیکی «E-book» ها و «Reader»ها ظرف مناسبی برای محتوای کتاب‌های کاغذی استند و آیا همان وقت و دقتی که افراد صرف کتاب کاغذی می‌کنند، صرف کتاب الکترونیکی هم خواهند کرد یا خیر؟ پرسشی است که هنوز پاسخ دقیق آن را نمی توان ارائه کرد!
