نویسنده: خجسته حاجی‌زاده
لیسانس انجینری آب و محیط زیست
چکیده
در این مقاله، نتیجه‌های پژوهش به‌دست‌آمده از ارزیابی آلودگی هوای کابل با مطالعه‌های ناتیروجن دای‌اکساید، سلفردای‌اکساید، کاربن مونواکساید، اوزن زمینی و ذره‌های معلق CO، SO2، NO2 O3، PM10 و PM2.5 در شهر کابل- که توسط اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست به همکاری بانک انکشاف آسیایی در ۱۳۸۶ خورشیدی و اداره‌ی ملی محیط زیست که در ۱۳۹۷ انجام شده است-، تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای از آلودگی هوای جوی در ماه‌های خزان و زمستان ۱۳۹۷ انجام شده است.
کلید‌واژگان: هوا، آلودگی، آلاینده، کاربن مونواکساید، سلفر دای‌اکساید، نایتروجن دای‌اکساید، اوزون و ذره‌های معلق.
مقدمه
برای این بررسی میزان انتشار ناتیروجن‌دای‌اکساید ، سلفردای‌اکساید، کاربن مونواکساید ، اوزن زمینی و ذره‌های معلق CO, SO2, NO2 PM10 O3, و PM2.5 در جو شهر کابل را با توجه به افزایش آلودگیها نسبت به سایر شهرهای افغانستان انتخاب کرده ام. شهر کابل، از شهرهایی است که میزان بالایی از آلودگی محیط‌زیستی دارد. شرایط آب‌و‌هوایی کابل با زمستان سرد‌وخشک و تابستان گرم‌و‌خشک و توپوگرافی کوهی که بیش‌تر جلو تابش خورشید و وزش بادها را می‌گیرد، مشخص می‌شود. با توجه به میزان جمعیت زیاد، توپوگرافی پیچیده، کمبود محل‌های سبز، نبود تالاب‌ها و سایر عامل‌ها؛ توجه به هوا و محیط زیست شهر کابل، خیلی مهم است. شهر کابل بیش‌ترین جمعیت را در میان شهرهای افغانستان دارد که باعث آلودگی بیش‌تر این شهر شده است. در صورتی‌که جمعیت کابل کنترل و استاندارهای شهرنشینی رعایت نشود، روز‌به‌روز هوای این شهر، آلوده‌تر خواهد شد. آلوده‌ترشدن بیش‌تر هوای کابل باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیری برای اکوسیستم جاندار و بی‌جان خواهد شد که هزینه‌های پنهان اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، زیست‌محیطی، سیاسی و اجتماعی بر زندگی خواهد وارد کرد. بنا بر این، در این مقاله با به‌کارگیری از گزارش‌هایی که تا هنوز از آلودگی هوای کابل تهیه شده است؛ گزارشی از میزان آلودگی هوا و محیط زیست کابل ارایه کرده ام.
میزان آلودگی هوای کابل
آلاینده‌های معیار هوا، شامل آلاینده‌هایی است‌که برای آن‌ها، معیار بهداشتی در نظر گرفته شده است. برای این آلاینده‌ها در هوای آزاد استاندارد وجود دارد. آلاینده‌های معیار، شامل شش آلاینده: ناتیروجن دای اکساید، سلفردای اکساید، کاربن مونواکساید، اوزن زمینی (مضره) و ذره‌های معلق CO, SO2, NO2 O3, PM10 و PM2.5 است. اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست به همکاری بانک انکشاف آسیایی در رابطه به چگونگی کیفیت هوای شهر کابل، ده سال پیش (۱۳۸۶) پژوهشی را انجام داده است.
به اساس یافته‌های این پژوهش، مقدار ذره‌های معلق (۱۷۳۶۳) تن؛ مقدار کاربن دای اکساید (۶۵۰۸۴۶) تن؛ مقدار سلفردای اکساید (۲۴۳۴) تن؛ مقدار کاربن مونوکساید (۹۷۰۶۸) تن؛ مقدار نایتروجن اکساید (۱۶۱۳۳) تن که به گونه‌ی میزان آلاینده‌ها نزدیک به (۸۰۰) هزار تن، در همان سال بوده است که از نظر بانک انکشاف آسیایی آلوده‌کننده‌هایی هم‌چون ذره‌های معلق نایتروجن اکساید و سلفر دای اکساید، بیش‌ترین نگرانی‌ها را به بار آورده است.
در ماه‌های خزان و زمستان ۱۳۹۷ (میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت) درشهر کابل غلظت آلاینده‌های معیاری هوا با استفاده از دستگا هواگیر سیار، از نقاط مختلف شهر کابل به طور وقفه‌ای اندازه‌گیری شد.
طبق استانداردهای کیفیت هوا برای افغانستان
۱: استاندارد غلظت ذره‌های معلق در هوای افغانستان PM10 150 میکرو گرام در مترمکعب، در روز است. نتایج اندازه‌گیری غلظت ذرات PM10 نشان داد: از جمله ۱۲۰ روز، ۹۴ روز آن از استاندارد کیفیت هوا بلند است که از این ۹۴ روز، ۵۳ روز آن، میان ۱۵۱_ ۵۰۰ میکرو گرام در مترمکعب در روز متغیر است و ۴۱ روز آن، میان ۵۰۰_۲۲۰۰ میکرگرام در متر مکعب در روز متغیر است.
۲: استاندارد غلظت ذره‌های معلق در هوای افغانستان، PM5 75 میکرو گرام در متر مکعب در روز است. نتایج اندازه‌گیری غلظت ذرات معلق PM2.5 نشان داد: از جمله ۱۲۰ روز، ۹۶ روز آن از استاندارد کیفیت هوا بلند است که ۶۵ روز آن، میان ۷۶_۵۰۰ میکروگرام در متر مکعب در روز متغیر است و ۷روز دیگر میان ۵۰۱_۱۲۱۹ میکروگرام در مترمکعب در روز متغیر است.
۳: استاندارد غلظت نتیروجن دی اکساید در افغانستان، ۸۰ میکروگرام در مترمکعب در روز است. نتایج اندازه‌گیری غلظت NO2 نشان داده که از جمله۱۲۰ روز، ۱۰۱ روز آن از استاندارد کیفیت هوا بلند است که ۲۷ روز آن، میان ۸۱_۱۵۰ میکروگرام مترمکعب در روز و ۷۳ روز دیگر آن میان ۱۵۱_۳۷۲ میکروگرام در مترمکعب در روز متغیر است.
۴: استاندارد غلظت سلفر دای اکساید در افغانستان، ۵۰ میکروگرام در مترمکعب در روز است. نتایج اندازه‌گیری غلظت SO2 نشان داد.که از جمله ۱۲۰ روز، ۶۵ روز آن از استاندارد کیفیت هوا بلند است که ۲۹ روز آن، میان ۱۵۱_۵۰۰ میکروگرام در مترمکعب در روز متغیر است و ۳۶ روز دیگر آن، میان ۱۵۱_۱۵۰میکروگرام متر مکعب در روز متغیر است.
۵: استاندارد غلظت کاربن مونواکساید در افغانستان ۳۰ ملی‌گرام در مترمکعب در روز است. نتایج اندازه‌گیری غلظت CO نشان داد. از جمله ۱۲۰ روز، ۲ روز آن از استاندارد کیفیت هوا بلند است.
۶: استاندارد غلظت اوزون ۱۰۰ ملی‌گرام در متر مکعب در روز است- که به سبب نبود ارقام کامل توانستم تنها از ارقام یک‌ماه (حوت)استفاده کنم-. نتایج اندازه‌گیر غلظتO3 نشان می‌دهد که از جمله ۲۹ روز، ۹ روز آن از استاندارد بلند است.
نخست می‌پردازیم به این که چرا بانک انکشاف آسیایی، نظر به آمار اداره‌ی ملی محیط زیست افغانستان از بابت آلوده‌کننده‌های؛ نایتروجن آکساید، سلفردای آکساید و ذره‌های معلق بیش‌ترین نگرانی را ابراز کرده است؟ نایتروجن آکساید زیر شعاع آفتاب و مرکبات ثانویه یک‌جا شده، نایتریک اسید را می‌سازند، سلفر دای آکساید جو، با آکسیجن تعامل کرده و سلفوریک اسید تولید می‌شود که سلفوریک اسید و نایتریک اسید عناصر عمده‌ی باران‌های اسیدی بوده و براساس نظریه‌ی «فومارو» این آلاینده‌ها، بر انسان‌ها و جانوران بی‌اثر نبوده و منجر به التهابی‌شدن شش‌ها، موی‌رفته‌گی، بیماری‌های پوستی و چشمی می‌شود. این آلاینده‌ی سمی‌که از قدرت خورندگی بلندی برخوردار است قادر به تخریب آبدات تاریخی، ساختمانی، سنگ‌فرش‌ها، موتر و اثاثیه و تجهیزات می‌شود. خطرهای جدی باران‌های اسیدی بر جنگل‌ها و محل‌های سبز پوششی؛ از زرد شدن کنار برگ‌ها گرفته تا ریزش پیش از وقت برگ‌ها، پایین‌آمدن مقاومت درختان و در نهایت باعث خشکیدن آن می‌شود. خاک نیز از این درد به کنار نمانده و دچار کاهش در مواد مغزی، در باروری و در نهایت منجر به فرسایش زود هنگام آن می‌شود.
هم‌چنان نایتروجن اکساید با هایدروکاربن‌ها در موجودیت نور آفتاب، آلاینده‌ی دومی‌ای را به نام اوزون تروپوسفیری(مضره) تشکیل داده و این آلاینده‌ی خطرناک باعث بیماری‌های گوناگون برای انسان‌ها از جمله بیماری چشم(کترکت)، صدمه‌ی شدید بر جهاز تنفسی، خنثا‌شدن مردها و در نهایت سرطان‌ها خواهد شد. اثر منفی اوزون تروپوسفیری بر کشاورزی به اندازه‌ای است که براساس برآورد آسیب‌های ناشی از این آلاینده‌ی مضره تنها در بخش کشاورزی ایالات متحده‌ی امریکا، آن را سالانه ده ملیار دالر تخمین زده اند.
هم‌چنان ذره‌های معلق کوچک‌تر از ده مایکرون که از انساج جهاز تنفسی عبور کرده و وارد شش‌ها می‌شود؛ بیماری‌های گوناگون جهاز تنفسی را به بار می‌آورد. در صورتی که در ترکیب این ریزگردها، مواد سمی و یا شیمیاوی پایدار موجود باشد، منجر به سرطان‌ها خواهد شد. ذره‌های معلق کوچک‌تر از ۲٫۵ مایکرون با توجه به کوچک بودن، مستقیم وارد خون و استخوان شده و سرطان خون را به بار می‌آورد.
هم‌چنان قرار گرفتن درازمدت پوست در معرض آلودگی هوا به ویژه ریزگردها، زمینه‌ساز پیر‌شدن زود‌هنگام پوست و التهاب آن می‌شود و در نهایت باعث حساسیت‌های پوستی می‌شود.
برآیند پژوهش‌ها توسط دانشگاه واشنگتن، نشان‌گر این است که مواجهه با میزان زیاد نایتروجن اکساید، روی سیستم تنفسی و عصبی اثر گذاشته و به کیفیت خواب انسان را تغییر می‌دهد و پژوهش دیگری، نشان می‌دهد که نانوذره‌ها(ریزگردهای) مقناطیسی که درون ذره‌های معلق آلاینده‌های هوا وجود دارد، با بیماری‌های نظیر آلزایمر ارتباط دارد.
مطالعه‌ی دیگری که در مجله‌ی امریکایی اپیدمیولوژی به چاپ رسیده نیز، از آلودگیها به عنوان عامل اختلال در غده‌ی درونی یاد شده؛ بر این اساس مواجهه با مقادیر زیاد ذره‌های معلق پیش از تولد دختران، با میزان رشد آنان در هنگام بلوغ مرتبط بوده و هم‌چنین مواجهه با سلفر دای‌اکساید و نایتروجن دای‌اکساید، پیش از زمان تولد، بر رشد پسران در دوران رشد اثرگذار است.
در کنار این همه، خوشه‌های خشم شهر کابل که در فصل سرما در شرایط اقلیمی سرد، خشک و یا هم نیمه‌مرطوب واقع شده، آلاینده‌هایی هم‌چون سلفردای‌اکساید و ذرات معلق با رطوبت هوا ترکیب شده و غبار خاکستری‌رنگ را به نام مه دود تشکیل می‌دهد که این مواد، آلاینده‌های دومی، بعضی از پرتوهای فرعی تابیده از نور خورشید را جذب و برخی را به فضا بر می‌گرداند. این عملیه باعث بازتابشی نور خورشید به فضا و نرسیدن آن به زمین شده که در نتیجه، باعث کاهش بینایی و کاهش ۳۰ درصدی دمای شهر کابل نسبت به روستاهای اطراف شهر می‌شود. در اثر این سرمایش و کاهش نور طبیعی، نیاز به نور مصنوعی بیش‌تر از بیش شده و با ازدیاد فشار بر نور مصنوعی، پرچوی‌ها در شبکه‌ی برق رخ داده و باعث فشار اقتصادی بالای شهروندان، بیش‌تر شدن مصرف انرژی فوسیلی و در نهایت بیش‌تر شدن آلودگیها خواهد شد.
نظر به کار تحقیقاتی مرکز «وضعیت هوای جهان» آمد است که ممکن است آلودگی هوا در ۲۰۱۷ عامل مرگ ۲۶ هزار تن در افغانستان بوده باشد.
نتیجه‌گیری
بنابراین آلودگی هوا در اثر افزایش جعمیت، وسایط نقلیه‌ی دودزا، کارخانه‌‌های نامعیاری از دید زیست‌محیطی، ورود تیل بی‌کیفیت، کمبود برق، جاده‌های خامه، فقر گسترده، کاربرد زغال سنگ به ویژه در فصل سرما، توپوگرافی پیچیده، کمبود ساحه‌های سبز پوششی، ترویج اقتصاد بازار به شکل لجام‌گسخته بیش‌تر شده است.
افزایش جمعیت، وسایط نقلیه و کارخانه‌‌ها، فراهم‌کننده‌ی این آلاینده‌ها به محیط هوای شهری است. در ده سال پسین، پس از ارایه‌ی گزارش بانک انکشاف آسیایی، میزان سه آلاینده (ذرات معلق، نایتروجن‌اکساید و سلفردای‌اکساید) نگران‌کننده‌تر است. هم‌چنان نظر به آمار ۱۳۹۷ اداره‌ی ملی محیط زیست افغانستان، میزان چهار آلاینده PM2.5 و PM10، نایتروجن اکساید و سلفردای‌اکساید نگران‌کننده است.
منابع:
انسان و محیط زیست (۱۳۹۶). کتاب درسی. تهران: نشر وزارت آموزش‌وپرورش
افروز، صدیقه (۱۳۹۲). محیط زیست و سازمان سبز. تهران: نشر عطران
پناهی، مصطفا (۱۳۹۴). محیط زیست عمومی. تهران: انتشارات فنی
روزنامه هشت صبح:
https://8am.af/the-use-of-coal-the-beginning-of-a-finish-the-first-part/
روزنامه هشت صبح:
https://8am.af/the-use-of-coal-the-beginning-of-a-finish-the-second-and-final-part/
گزارش آمار اداره‌ی ملی محیط زیست افغانستان ۱۳۹۷
