یکی از نمادهای شهرهای مدرن و امروزی، سینما است. شهر بدون سینما را تصور کنید؛ جان بدون روح را. هرات چرا سینما ندارد؟ سوالی است که مدت‌ها به دنبال آن در ذهنم استم. آیا از اهالی سینما هم کسی در هرات هست؟
با آغاز حکومت دوره‌ی سیاه طالبان و اواسط دهه‌ی هفتاد، تنها سالن سینمای هرات در مرکز این شهر از بین رفت. اکنون با گذشت بیش از یک و نیم دهه از سقوط حکومت طالبان، این شهر منتسب شده به علم، فرهنگ و هنر؛ اما چرا شاهد حضور کمتر زن سینماگر در این شهر استیم. بر اساس اطلاعات به دست آمده از میان ۱۲۰ تن از زنان سینماگر در هرات، یک چهارم آن مشغول فعالیت‌های سینمایی در راستای بازیگری، نویسندگی و فیلم‌برداری در این شهر باستانی استند. در این گزارش، به گوشه‌هایی از چالش‌های سد راه بانوان سینماگر هرات در عرصه‌ی سینما و تئاتر پرداخته ایم.
کاهش حضور زنان در سینما و تئاتر
تهدیدهای امنیتی بیش از هر موضوع دیگری برای بانوان سینماگر، آن‌هم در هرات -یکی از کلان شهرهای افغانستان- به قدری مشکل آفریده است که برخی از این بازیگران را، مجبور به ترک این هنر چندین‌ساله کرده است. راحله رضایی که ده سال از بهار عمرش را صرف هنر سینما کرده است، می‌گوید که فعالیتش در این راستا باعث شده تا بارها از سوی برخی از افراد ناشناس مورد سوء قصد قرار بگیرد.
او که بدون هیچ تردیدی روی پرده‌ی تلویزیون ظاهر می‌شود، می‌گوید که افزایش تهدیدهای امنیتی به قدری بالای کارش تأثیر گذاشته است که مسیر بیرون از خانه را با روبند و برقع طی می‌کند. به گفته‌ی وی، خود و خانواده‌اش چندین بار از سوی افراد متعددی تهدید به مرگ شده اند؛ تا جایی که چندین بار مجبور به ترک این هنر چندین‌ساله شده است.
شکوفه مرتضوی، با تأیید تهدیدهای متوجه حال زنان سینماگر، می‌گوید که نبود امتیاز و پایمال شدن حقوق زنان، از دیگر دلایل ترک بازیگران زن در هرات خوانده می‌شود. او که بعد از سقوط حکومت طالبان پا به عرصه‌ی کارهای سینمایی گذاشته است، شرایط کنونی برای فعالیت زنان آن‌هم در حرفه بازیگری را دشوار می‌داند. به گفته‌ی وی، عدم حمایت مردم و تعصبات فرهنگی، باعث شده تا بسیاری از دختران بر خلاف علاقه‌‌ی شان به کارهای دیگری غیر از بازیگری بپردازنند.
از سویی هم، فریدون فکوری، مدیر عمومی تئاتر ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات، از بی‌مهری حکومت و نهادهای فرهنگی در عرصه‌ی رشد بانوان و هنر سینما انتقاد می‌کند. به باور او، صنعت تئاتر و سینما در این ولایت رو به رکود است. وی یکی دیگر از دلایل عدم حضور بانوان را در این عرصه، دغدغه‌ی عالمان دین از حجاب و ظاهر شدن زنان در تصویر یا پرده‌ی تلویزیون عنوان می‌کند.
بنا به گفته‌های آقای فکوری، پس از سقوط طالبان، زنان زیادی پا به این عرصه نهادند؛ طوری که در اواسط دهه‌ی هشتاد، حدود یک‌صد و بیست زن در هرات مشغول آموزش بودند؛ اما عوامل متعددی از جمله بدامنی، تعصبات فرهنگی و حضور گروه‌های افراطی با ذهنیت‌های منفی، این رقم را به بیست تن رسانده است.
او، همچنان بی‌توجهی دولت و مسؤولین زیربط را عامل این تراژیدی هنر عنوان می‌کند؛ اما مسؤولان در ریاست اطلاعات و فرهنگ، با رد این موضوع، یگانه دلیل حضور کم بانوان سینماگر را جو سنتی حاکم در هرات عنوان می‌کنند.
آریا رؤوفیان، رییس این اداره می‌گوید: «در بسیاری از موارد مخالفت‌های خانوادگی مانع حضور زنان در این عرصه شده است. آن‌گونه که مسؤولان در فرماندهی پولیس هرات نیز می‌گویند، بررسی‌های این اداره نشان می‌دهد اکثر تهدیدهایی که متوجه بانوان است، از سوی نزدیکان شان صورت گرفته شده است.»
عبدالاحد ولی‌زاده، سخنگوی فرماندهی پولیس هرات، می‌گوید که تا کنون هیچ شکایتی مبنی بر تهدید جان بانوان هنرمند از سوی آنان در این اداره به ثبت نرسیده است.
مخالفت با کار بانوان، به ویژه در بخش‌های فرهنگی و هنری تا جایی ریشه دوانده که شاهد حضور مردان با پوشش‌های زنانه در تلویزیون‌های محلی هرات استیم. فیروز ملائکه، از مردان بازیگری است که با پوشش زنانه در نقش زنان کارآفرینی می‌کند. او یگانه دلیلش را نبود زنان هنرمند حرفه‌ای در این عرصه می‌خواند. به گفته‌ی وی، حساسیت‌های موجود در این زمینه، باعث شده تا آن‌گونه که باید، فعالیت کرده نتوانند.
پوشیدن لباس زنان از سوی برخی از هنرمندان مرد در هرات، تا کنون چندین بار اعتراض علمای دین را در پی داشته است؛ چنانچه به بار اول شاهد واکنش و محکوم خواندن این عمل از سوی شورای علمای هرات در خصوص این مسأله بودیم.
به باور برخی از روحانیون، زنان نباید در تصویر آن‌هم در تئاتر و سینما کار کنند. سید عبدالواحد آثمی، یک تن از عالمان دینی، در ارتباط به این مسأله، تنها دلیل نگرانی و مخالفت برخی از عالمان دین نسبت به حضور زنان در کارهای سینمایی را، رعایت نکردن حجاب و خلاف رعایت اصول اخلاق عنوان می‌کند. او می‌گوید که زنان نیز با حفظ حجاب اسلامی حق دارند تا به مانند مردان در جامعه فعالیت داشته باشند.
افراطیت در هرات
شماری از باشنده‌های این ولایت نیز، دیدگاه‌های متفاوتی را در خصوص فعالیت زنان در عرصه‌ی تئاتر و سینما عنوان می‌کنند. فرزاد رحیمی، یک تن از باشندگان هرات، کار زنان به عنوان بازیگر در سینما و تئاتر را خلاف فرهنگ و عرف جامعه بیان می‌کند. او، کار زنان را تنها مختص به خانه خوانده و می‌گوید مردی که خواهر یا همسرش را اجازه دهد که در کنار مردان نامحرم روی پرده‌ی سینما یا تلویزیون ظاهر شود، بی‌غیرت است. به باور وی، زنان بازیگر از خود ننگ و غیرت ندارند.
افزایش افراطیت، نگرانی بسیاری از فعالان سینمایی در این ولایت را نیز در پی داشته است؛ آن‌گونه که برخی از منابع در ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات می‌گویند که ریاست حج و اوقاف، بارها مانع اجرای بسیاری از برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی شده است. این در حالی است که تا کنون چندین برنامه به شمول برنامه‌ی تلویزیونی ستاره‌ی افغان، در این ولایت برگزار نشده است. این نگرانی‌ها در حالی مطرح می‌شود که به تازگی ریاست حج و اوقاف هرات، مانع ساخت یک سینمای مدرن از سوی یکی از سرمایه‌گذاران در این ولایت شده است.
عدم توجه دولت به رشد هنر سینما
کارشناسان امور صنعت فیلم‌سازی، یگانه دلیل حضور کمرنگ زنان در عرصه‌ی کارهای سینمایی را، بی‌مهری حکومت نسبت به سینما می‌دانند. عبدالرشید عظیمی، آگاه امور در هرات، بی‌اعتمادی و بی‌علاقگی زنان نسبت به کارهای سینمایی را، نبود حمایت‌های مالی عنوان می‌کند. به گفته‌ی وی، هر چند انتظار می‌رفت بعد از سقوط طالبان به ویژه در یک دهه‌ی اخیر، فعالیت زنان در عرصه‌ی تئاتر و سینما بیشتر شود؛ اما بر خلاف این دیدگاه، وضعیت این کار برای بانوان محدود‌تر شده است. به باور وی، اگر این وضعیت به همین منوال ادامه یابد، ممکن در آینده‌ی نزدیک، زنان هنرمند کمتری را با خود داشته باشیم. با از بین رفتن تنها سالن تئاتر و سینما در زمان طالبان، تا کنون این شهر فاقد سینماست. هر چند در کنار وعده‌های مسؤولین، بارها دادخواهی‌هایی از سوی هنرمندان به منظور ایجاد یک مکان تحت نام سینما صورت گرفته است؛ اما نه تنها عملی نشده بلکه ساخت این مکان، واکنش‌های تندی را نیز در پی داشته است.
