اشاره: عبدالودوود پدرام، عضو گروه هماهنگی عدالت انتقالی و عضو گروه کاری مشترک جامعه‌ی مدنی افغانستان است. آقای پدرام بیشتر از پانزده سال است که به عنوان فعال حقوق‌بشر در افغانستان کار می‌کند و در حوزه‌ی عدالت انتقالی و حقوق‌بشر تجربه و تخصص دارد. او سند ماستری در روابط بین‌الملل دارد، عضو بورد چندین نهاد بین‌المللی حقوق‌بشری و همکار محکمهی بین‌المللی جزایی است.
صبح کابل: سال‌ها است که برای عدالت انتقالی کار می‌کنید؛ احتمالا به خاطر آوردن صلح، جنایت‌های جنگی نادیده گرفته می‌شود؛ این اتفاق برای شما قابل قبول است؟
پدرام: ما دو مرحله داریم؛ یکی جنایاتی که در دوران کمونیست‌ها صورت گرفته و دیگری جنایاتی است که در جنگ‌های داخلی و دوره‌ی طالبان و همین‌طور دوره‌ی پس از طالبان اتفاق افتاده است. متأسفانه اراده برای تطبیق عدالت و رسیدگی به خواست‌های قربانیان وجود ندارد. دست کم در حکومت جدید افغانستان، این قصه خاموش شده است. در ۲۰۰۴ زمانی که کار گزارش ترسیم منازعه، توسط کمیسیون حقوق‌بشر افغانستان آغاز شد، هدف این بود که مشخص شود، عاملان جرایم در افغانستان کی‌ها بودند و این افراد باید به پنجه‌ی قانون سپرده می‌شدند و یا حد اقل از مردم معذرت می‌خواستند. یک گزارش همه‌جانبه آماده و نشر شد؛ اما از سوی حکومت نادیده گرفته شد. با وجودی که حامیان عدالت، جامعه‌ی مدنی افغانستان و نهادهای حقوق‌بشری جهانی، بسیار تأکید بر نشر این گزارش کردند؛ اما حکومت این کار را نکرد.
صبح کابل: به نظر شما چرا این گزارش نشر نشد؟
پدرام: باور من این است که به خاطر مصلحت‌ها، افرادی که نفوذ سیاسی و عملا قدرت را در دست داشتند؛ اما هر چه بود، حکومت حاضر نشد این گزارش را نشر کند. در آن زمان، پارلمان افغانستان نیز قانون عفو عمومی را پاس کرد. عدالت در همان زمان به عنوان مفهومی بسیار غریب معرفی شد. بعد ما متوجه شدیم که حامیان بین‌المللی افغانستان و کسانی که در قدرت بودند، باورمندی به تطبیق ارزش‌های حقوق‌بشری نداشتند یا دست کم خواست میلیون‌ها قربانی جنایت‌های جنگی در افغانستان، برای شان اهمیت نداشت.
صبح کابل: بسیاری از کارشناسان حوزه‌ی صلح، باور دارند که صلح پایدار، زمانی شکل می‌گیرد که عدالت برقرار باشد؛ به باور شما، چگونه به یک صلح پایدار می‌توانیم برسیم؟
پدرام: باور ما این است، زمانی می‌تواند یک صلحِ پایدار و همه‌شمول در افغانستان به وجود بیاید که توأم با عدالت باشد؛ زمانی که عدالت نباشد، ما نمی‌توانیم به صلح پایدار دست پیدا کنیم؛ همان گونه که در هژده سال گذشته نتوانستیم. حالا هم نزدیک به مرحله‌ای استیم که ارزش‌های ۱۸ سال گذشته را تقریبا از دست می‌دهیم. دلیل واضح آن، این است که عدالت تأمین نشد و یا دست کم عاملان جنایت علیه بشریت به جای محاکمه، قدرت‌مندتر شدند. حالا که وضعیت امنیتی رو به وخامت گذاشته و دست کم از سال ۲۰۰۸ به این سو، وضعیت هر روز بدتر می‌شود و جنایت‌های بیشتر ضد بشری صورت می‌گیرد؛ به همین دلیل است. طالبان و دیگر گروه‌های تروریستی و سیاسی‌ای که از جنگ نفع می‌برند، وضعیتی را ایجاد کرده اند که حتا تصورش برای ما سخت شده است.
صبح کابل: این روزها قصه‌ی صلح بازارش خیلی گرم است؛ فکر می‌کنید چه اتفاقی می‌افتد، اگر هم‌چنان در این پروسه عدالت در نظر گرفته نشود؟
پدرام: صلحی که توأم با عدالت نباشد، به نتیجه نمی‌رسد. برای این که پروسه‌ی صلح، بیشتر از این که عدالت‌محور باشد، بر محور منافع گروه‌های سیاسی در داخل و کشورهای قدرت‌مند، پیش می‌رود. پس از ۲۰۰۳، وقتی افغانستان عضویت محکمهی بین‌المللی جزایی را پذیرفت، این امیدواری ایجاد شد که این محکمه، به عنوان یک نهاد جهانی، بتواند در جلوگیری از نقض حقوق‌بشر و جنایت ضد بشری، نقش خوبی بازی کند؛ اما در چند سال اخیر، دیدیم که هم‌کاری حکومت افغانستان و جامعه‌ی جهانی، برای شروع کار محکمه خیلی خوب نبود؛ با وجودی که قربانیان، بارها صدای شان را بلند کردند و شکایت‌های خود را فرستادند. هر چند با تصمیم اخیر این محکمه، امیدواری ایجاد شد که این کارها از سر گرفته شود.
صبح کابل: تا حالا دو-سه بار تکرار کردی، کسانی که مرتکب جنایت ضد بشری شده اند، حداقل معذرت‌خواهی می‌کردند از مردم؛ آیا کسانی که در پی عدالت استند، فقط معذرت‌خواهی این افراد را می‌خواهند؟
پدرام: خواست ما، تطبیق عدالت است؛ شیوه‌ی تطبیق عدالت، بستگی دارد به خواست قربانیان. قربانیان افغانستان باید تصمیم بگیرند که این‌ها را می‌بخشند و یا این افراد را به دادگاه جزایی می‌کشند.
صبح کابل: گروه هماهنگی عدالت انتقالی چه می‌خواهد که شما یکی از اعضای آن استید؟
پدرام: ما می‌خواهیم که فرهنگ معافیت از مجازات محدود شود. تا زمانی که افراد متهم، به دادگاه کشانده و محکمه نشوند، هیچ وقت صاحب یک نظام قدرت‌مند، پابند به حقوق‌بشر و افغانستانی که زندگی مسالمت‌آمیز بشری در آن وجود داشته باشد را نخواهیم داشت.
صبح کابل: آقای اشرف غنی فرمان رهایی ۵ هزار زندانی طالبان را امضا کرد و این افراد، همه به جرایم ضد بشری متهم و محکوم اند، چون از صحنه‌ی جنگ گرفته شده اند.
پدرام: آزادسازی جنگ‌جویان طالبان و افراد وابسته به این گروه، یک چیزی جدید نیست؛ متأسفانه در دوره‌ی کرزی هم بیشتر از هشت هزار عضو طالبان، در چند مرحله آزاد شدند. در آن زمان هم، انتقاد ما همین بود که اگر این افراد مرتکب جرایم نشدند، چرا بازداشت و محکمه شدند. اگر بی گناه اند، حکومت باید برای آن‌ها غرامت پرداخت کند. اگر آن‌ها مرتکب جنایت جنگی شدند، چرا آزاد می شوند؟ رییس‌جمهور صلاحیت این را ندارد. موضوع حق‌العبدی چه می‌شود؟ هیچ کس صدای ما را نشنید. آزادسازی آن‌ها، سبب تقویت جنگ و قدرت طالبان بیشتر شد.
صبح کابل: انتقادی که از نهادهای حقوق‌بشری و فعالین مدنی هم وجود دارد، این است که فقط انتقاد می‌کنید. چرا؟
پدرام: جامعه‌ی مدنی اعتراضات خود را داشته؛ کار ما دادخواهی است، لابی‌گری است که انجام دادیم، هم با حکومت افغانستان و هم با جامعه‌ی جهانی؛ ولی متأسفانه جدی گرفته نشد. به خاطر تأمین منافع کشورها و گروپ‌هایی که در قدرت استند. برای همین است که هر روز وضعیت بدتر شده می‌رود. همه در پی منافع خود شان استند. امریکا روی حکومت افغانستان فشار آورده که پنج هزار زندانی طالبان را رها کند؛ این کار به خاطر منافع خود شان است. این پنج هزار زندانی که آزاد می‌شوند به کجا می روند؟ طالبان لیستی را تهیه کرده است و مسلم است که افراد درجه یک شان را می‌خواهند رها سازند، نه افراد پیر و به درد نخور شان را. نگرانی ما این است که هیچ میکانیزم روشنی وجود ندارد. این که این افراد، چه نوع جرایم را مرتکب شده اند، کسی پاسخ‌گو نیست. چه تضمینی وجود دارد که دوباره به جبهه‌ی جنگ بر نمی‌گردند؟ حکومت افغانستان نیز هیچ راه‌کاری را ندارد. هیچ نهاد جهانی هم تضمین نکرده است، مرحله‌ی پس از رهایی زندانیان را، دست کم اگر ضمانتی وجود داشته باشد که این کار، به ختم جنگ منجر شود هم تا حدی شاید خوب باشد. ما صلح می‌خواهیم، چون دیگر توانی برای پیش‌برد جنگ نیست؛ ولی صلح به چه قیمت؟
صبح کابل: فقط شما به عنوان یک فعال مدنی، این نگرانی را دارید یا، نه در کل نهادهای حقوق‌بشری و مدنی نگران اند؟
پدرام: همه نگران اند. نگرانی ما نگرانی مردم افغانستان است، نگرانی زنان و جوانان است. ما در وضعیتی به پیش می‌رویم که نمی‌دانیم چه اتفاق می‌افتد. هر روز که می‌گذرد، جنایت تازه‌ای انجام می‌شود، انسان‌های دیگری کشته می‌شوند، همه چی عادی شده است و این عادی شدن خطرناک است.
صبح کابل: محکمهی بین‌المللی جزایی قرار است کارش را در افغانستان شروع کند. ظاهرا شما هم راضی هستین از این اتفاق، فکر می‌کنید این کار، نتیجه‌ای در پی خواهد داشت؟
پدرام: بستگی به این دارد که چقدر حکومت افغانستان، کمک می‌کند. حکومت افغانستان در می ۲۰۰۳، عضویت این نهاد را پذیرفت. بیشتر از ۱۲۰ کشور عضو این نهاد است. چهار نوع جرایم ضد بشری که در هر کشور اتفاق می‌افتد؛ در صورتی که نهادهای عدلی و قضایی داخلی آن کشورها؛ توان رسیدگی به آن را نداشته باشند، این نهاد اقدام می‌کند. هر دولتی که عضویت آن را می‌پذیرد، مکلف به هم‌کاری و ایجاد سهولت برای کار این نهاد است. حکومت افغانستان مفاد این اساس‌نامه را وارد کود جزا هم کرده است. جرایمی را که این نهاد دنبال می‌کند، مربوط به بعد از می ۲۰۰۳ است. هر جنایت ضد بشری که در افغانستان اتفاق افتاده است؛ از سوی هر طرفی که باشد_ از طرف نیروهای امنیتی افغانستان، نیروهای خارجی، طالبان و دیگر گروه‌های تروریستی_ از سوی این نهاد باید بررسی شود. حکومت افغانستان هم مکلف است که زمینه‌ی تحقیق برای دادستان‌های این نهاد را فراهم کند.
صبح کابل: اگر حکومت افغانستان هم‌کاری نکند، این نهاد نمی‌تواند کارش را شروع کند؟
پدرام: حکومت باید هم‌کاری بکند. حکومت مکلف است که هم‌کاری کند، چون عضویت آن را دارد. حکومت افغانستان باید زمینه را تسهیل کند و از طریف دیگر، ممکن محکمه به تمامی جرایم رسیدگی نکند و نهادهای عدلی و قضایی افغانستان را مکلف بسازد که به این جرایم رسیدگی کند؛ اما شروع کار مهم است.
صبح کابل: با این عجله‌ای که حکومت افغانستان برای رسیدن به صلح دارد، مثلا فرمان آزادی پنج هزار جنگ‌جوی طالبان را صادر کرد، فکر می‌کنید حکومت با این نهاد هم‌کاری خواهد کرد؟
پدرام: این اقدامات ناسنجیده‌ی حکومت، سؤال‌های زیادی را برای ما ایجاد کرده است. اگر گفت‌وگوهای صلح، حتا نتیجه هم بدهد که خیلی باور ندارم به آن، ما خیلی از ارزش‌ها را از دست می‌دهیم برای این که این کار حکومت، به نوعی باج دادن است. دید و موضع واحد وجود ندارد. وضعیت داخلی سبب شده که هر طرف دخیل، در پی باج دادن باشد. حتا امریکا باج می‌دهد که منافع خود شان تأمین شود، حکومت هم همین طور. نفع مردم افغانستان در این کار چیست؟ نفع قربانیان چیست؟ یک پروسه باید طوری پیش برود که در مقابل هر چیزی که از دست می‌هیم، باید چیزی را به دست بیاوریم، آیا آزادسازی زندانیان، منجر به ختم جنگ می‌شود، هیچ کسی این را تضمین نمی‌کند.
صبح کابل: حکومت می‌گوید که بر اساس توافق‌نامه‌ی امریکا و طالبان، پس از رهایی این پنج هزار زندانی، آتش‌بس سراسری ایجاد می‌شود، این دست‌آورد نیست، چون جنگ ختم می‌شود؟
پدرام: صلح یک بستر می‌خواهد، یک اجماع می خواهد. پروسه‌ی صلح اجماع داخلی می خواهد، اجماع منطقه‌ای می‌خواهد و اجماع بین‌المللی می‌خواهد؛ چون جنگ افغانستان هم بُعد منطقه‌ای و هم بُعد جهانی دارد و تنها جنگ داخلی نیست. متأسفانه این اجماع وجود ندارد. گروه‌های مختلف، دیدگاه‌های مختلف دارند؛ ولی ما هنوز مشکل انتخابات خود را نتوانستیم حل کنیم.
صبح کابل: نگرانی زیاد است. این که عدالت تأمین نشود و صدای قربانیان اصلی جنگ در نظر گرفته نشود، شروع کار محکمهی بین‌المللی جزایی در شرایط کنونی چقدر می‌تواند برای قربانیان مهم باشد؟
پدرام: فکر می‌کنم محکمه، در یک شرایط بسیار حساس و خوب کارش را شروع کرده است. آغاز کار کمک می‌کند که ما به یک صلح پایدار برسیم و یکی از مؤلفه‌های اساسی، صلح توأم با عدالت است. ثبات پایدار می‌تواند ما را به توسعه‌ی پایدار برساند و این خبر خوبی است.
صبح کابل: در افغانستان شما و نهادهای دیگر حقوق بشری، این محکمه را کمک می‌کنید اگر ضرورت باشد؟
پدرام: نهادها مدنی، گروه هماهنگی عدالت انتقالی و کمیسیون حقوق‌بشر و دیگر نهادهای حقوق‌بشری داخلی و بیرونی که برای تأمین عدالت در افغانستان کار می‌کنند، متعهد به هم‌کاری با این نهاد استند. تا جایی که ممکن باشد، ما آماده هم‌کاری در این پروسه استیم و قربانیان نیز حاضر به هم‌کاری استند.
صبح کابل: گفتید که کار این محکمه تأثیرگذار است. اگر شروع کار این محکمه پروسه‌ی صلح را صدمه بزند چه؟
پدرام: من چنین باوری ندارم. تأمین عدالت، به پروسه‌ی صلح کمک می‌کند. صلحی که در آن عدالت در نظر گرفته نشود، صلح نیست و موفق هم نمی‌شود. در سطح سیاسی ممکن است یک قرارداد صورت بگیرد؛ ولی هیچ وقت تا زمانی که عدالت تأمین نشود، صلح اجتماعی به میان نمی‌آید. صلح اجتماعی اگر نباشد، این همه نفرت از بین نمی‌رود که جامعه‌ی افغانی درگیر آن است. عدالت باید تأمین شود. آشتی‌ملی باید به وجود بیاید و همه، همدیگر را بپذیرند، تا بتوانیم با هم دیگر زندگی کنیم.
صبح کابل: پس از امضای توافق‌نامه میان امریکا و طالبان، نگرانی‌های مردم افغانستان بیشتر شده است. نگرانی شما هم بیشتر شده است؟
پدرام: نگرانی اصلی ما این است که این توافق‌نامه، به نحوی مشروعیت دادن به امارت‌اسلامی در سطح بین‌المللی بود. ما نگرانیم، وقتی می‌بینیم آزادی بدون قید و شرط پنج‌هزار زندانی و دیگر زندانیان طالبان اتفاق می‌افتد، این احتمال وجود دارد که قانون اساسی هم معامله شود. حتا اگر طالبان جمهوریت را هم بپذیرند، کدام جمهوریت. اگر ما جمهوریتی مثل ایران داشته باشیم، دیگر چه داریم واقعا؟ جمهوریتی که حقوق اساسی افراد را نقض کند، جمهوریت نیست. نتیجه‌ی قربانی‌های مردم افغانستان در چهار دهه و به ویژه در ۱۸ سال گذشته، همین قانون اساسی است. جنگ نیروهای امنیتی و قربانی نیروهای امنیتی و مردم افغانستان در مقابل طالب، برای همین ارزش‌ها و قانون اساسی بوده است.
صبح کابل: خوب جامعه‌ی جهانی می‌گوید که ما در کنار افغانستان استیم و از این ارزش‌ها دفاع می‌کنیم؟
پدرام: جامعه‌ی جهانی هم صدها میلیون دالر مصرف کردند. تلفات دادند و حضور شان در افغانستان هم، به خاطر این بود که از ارزش‌های دموکراتیک دفاع کنند. نگرانی اصلی همین است که این کشورها به قربانیان خود شان اهمیت می‌دهند یا نه، یا فقط در پی بیرون شدن از افغانستان استند. وضعیت را که ما می‌بینیم به نفع طالبان به پیش می‌رود، امارت مشروعیت به دست آورد. جدال‌های داخلی که ما داریم طالبان را بیشتر قدرت‌مند می‌کند.
صبح کابل: خواست مشخص شما و تمامی فعالان مدنی و حقوق بشری از حکومت، در مورد صلح چیست؟
پدرام: خواست ما از سیاسیون افغانستان و کسانی که در ۱۸ سال، در قدرت بودند و حالا هم بر سر قدرت دعوا دارند، این است که مردم افغانستان را بیشتر از این قربانی نسازید، ما در وضعیت حساسی قرار داریم؛ اگر خودگذری نکنیم و از خواست‌های تیمی خود نگذریم، می‌بازیم. راه حل این است که باید متحد باشیم و تیم مذاکره کننده‌ی قوی داشته باشیم. زنان و جامعه‌ی مدنی افغانستان باید در تیم حضور داشته باشند. اقلیت‌های قومی_مذهبی باید در این تیم حضور داشته باشند. سیاسیون برای تأمین منافع مردم باید از جنجال دست بکشند. در تمامی این پروسه، باید تلاش کنند که حقوق مردم افغانستان در نظر گرفته شود.
دوم، خواست ما تأمین عدالت است. اگر عدالت تأمین نشود، ما به صلح نمی‌رسیم و جنگ هم‌چنان ادامه خواهد یافت. اجازه بدهید در اخیر بگویم که رسانه‌ها و تمامی گروه‌های فرهنگی و مدنی، مسؤولیت دارند که به گونه‌ی هماهنگ کار کنند، تا ارزش‌های به دست آمده، قربانی داد و گرفت‌های سیاسی نشود.
