شیعیان افغانستان در ده سال گذشته ۳۵ میلیارد افغانی را هزینه زیارت کربلا کرده‌اند
گزارشگر: مختار پدرام
یافته‌های روزنامه‌ی صبح کابل نشان می‌دهد که شیعیان افغانستان طی ده سال گذشته، ۳۵ میلیارد افغانی را هزینه‌ی زیارت کربلا کرده‌اند. بر اساس یافته‌های روزنامه‌ی صبح کابل، در ده سال گذشته به طور اوسط ۲۵۰ هزار تن از طریق شرکت‌های زیارتی و سیاحتی از افغانستان و دست‌کم ۵۰هزار تن از طریق دیگر از افغان‌های مهاجر و کارگر مقیم ایران به زیارت قبر امام حسین و سایر امامان شیعه، به عراق و سوریه رفته‌اند.
با آن که درصد بیش‌تر شیعیان افغانستان در ولایت‌های توسعه‌نیافته و فقیر این کشور زندگی می‌کنند و بیش‌تر شغل آنان در این ولایت‌ها کشاورزی است، طبق یافته‌های صبح کابل، زایران زیادی با گرفتن قرض فروش زمین و یا جای‌داد نیاز زندگی‌شان به زیارت کربلا رفته‌اند.
صابره، هفت سال پیش، زمانی که ۵۸ سال سن داشت، با شوهرش غلام حسین از منطقه‌ی دورافتاده‌ی دایکندی تصمیم گرفتند که برای زیارت کربلا به عراق بروند.
صابره و شوهرش ۲۰۰ هزار افغانی را از نزد اقارب‌شان به‌خاطر این سفر زیارتی قرض می‌کنند و بعد از چندین سال به‌آروزی دیرینه‌ی‌شان که زیارت کربلا بود، می‌رسند. هفت سال پیش (سال ۱۳۹۱ خورشیدی) سهولت‌ها برای رفتن به‌زیارت «عتبات و عالیات» کم‌تر از حالا بود. مقدار پولی که صابره و شوهرش غلام‌حسین از اقارب‌شان وام گرفته‌بودند، در طول این سفر مصرف می‌شود و پولی که در خانه داشتند را نیز مصرف سوغاتی و ختم قرآن و مراسم مهمان‌داری بعد از زیارت می‌کنند.
صابره می‌گوید، بعد از چند ماهی که از «کربلایی‌شدن» آنان می‌گذرد، طلب‌کاران برای گرفتن پول‌شان سراغ آنان را می‌گیرند. غلام‌حسین، شوهر صابره تلاش می‌کند که با فروختن دارایی‌شان از قبیل وسایل خانه، مواشی و زمین زراعتی، قرض‌شان را ادا کنند؛ اما بعد از برآوردها، می‌بیند که تمام دار و ندارش، بیش‌تر از ۳۰ هزار افغانی نمی‌شود. به‌گفته‌ی صابره، شوهرش مجبور می‌شود برای پرداخت قرض‌هایش، این بار پول «سر سود» قرض بگیرد؛ کاری که میزان وام‌های آنان را بعد از هفت سال از ۲۰۰ هزار افغانی به ۸۰۰ هزار افغانی رسانده است.
حالا در میان این وام‌ها، صابره‌ی ۶۵ ساله همراه با یک پسر و دخترش تنها مانده است. غلام‌حسین شوهر صابره به‌خاطر قرص‌داری به ایران فرار کرده است. این همه‌ی ماجرای سفر زیارتی صابره و شوهرش نیست؛ قرض‌داران برای به دست‌آوردن پول‌شان، چشم به تنها دختر آنان دوخته‌اند.
این مادر و پدر با آن که دخترشان زهره ۳۲ ساله شده است، هنوز او را به شوهر نداده‌اند. صابره می‌گوید که از تنگ‌دستی منتظرند، پسرشان مهدی که حالا ۱۸ ساله است، بزرگ شود و زهره را در بدل زنی برای مهدی به شوهر دهند.
تأسیس شرکت‌های سیاحتی و زیارتی و همچنان تشویق ملاهای مساجد در پای منبرها، سبب شده بود که بیش‌تر از پیش، شوق زیارت قبر امام حسین (امام سوم شیعیان) به دل صابره موج بزند. او شوهرش را با وضع مالی که داشتند، متقاعد می‌کند که با پول قرض، خودشان را به یکی از شرکت‌های زیارتی و سیاحتی برای رفتن به کربلا، ثبت‌نام کنند.
افراط در تبلیغات شرکت‌های زیارتی و ملاامامان مساجد
افراط در تبلیغات شرکت‌های زیارتی و ملاامان مساجد سبب شده است که ماننده صابره و شوهرش غلام‌حسین، صدها تن از شهروندان دیگر افغانستان با آن که با شرایط دشوار اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند، رفتن به این زیارت‌ها را یکی از واجبات زندگی‌شان بدانند.
صابره‌ی ۶۵ ساله می‌گوید، یکی از دلیل‌هایی که او حتا با پول قرض به زیارت کربلا رفت و حالا زندگی دخترش به خاطر این قرض‌ها، به گرو مانده، گوش‌دادن به حرف‌های ملاامامان مساجد بوده است که ثواب زیارت کربلا را بیش‌تر از ثواب ادای حج گفته‌اند.
همایون، صاحب یکی از شرکت‌های زیارتی و سیاحتی در مزارشریف، از خاطرات مراجعه‌کنندگانش می‌گوید: «وضعیت مالی مردم در شرایط کنونی افغانستان بسیار خراب است. ما مشتریانی داریم که پول مکتب‌رفتن بچه‌های‌شان را ندارند؛ اما تلاش دارند که حتما باید به زیارت کربلا بروند.»
همایون، از سحرگل ۶۰ساله حرف می‌زند که با دست‌های لرزران و لاغرش چندین سال نخ‌ریسی کرده است که هزینه سفر زیارتی‌اش را به کربلا آماده کند. همایون می‌گوید: «این زن کهن‌سال، پول‌هایی برای ما آورده بود که نَم داشت و بوی بدی می‌داد. سحرگل به ما گفت که پول‌های نخ‌ریسی‌اش را چند سال جمع‌آوری کرده و در زیر زمین “گور” می‌کرده است.»
در کنار تبلیغات افراطی ملا امامان مساجد، تبلیغات رنگارنگ برخی از شرکت‌های زیارتی و سیاحتی نیز سبب شده است که مردم با آن که شرایط خوب مالی ندارند؛ اما برای رفتن به زیارت کربلا اقدام کرده‌اند.
زهرای ۵۰ ساله، باشنده‌ی ولسوالی جاغوری ولایت غزنی می‌گوید که در کنار عقیده‌ی مذهبی‌اش، تبلیغات شرکت‌های زیارتی سبب شده است که او بیش‌تر از پیش به‌رفتن به کربلا تشویق شود.
زهرا می‌گوید: «چندین شرکت زیارتی، تبلیغات می‌کردند که تنها در بدل ۱۵ هزار افغانی ما را به کربلا می‌برند و پس می‌آورند. از خانه‌ی ما چهار و پنچ نفر رفتیم؛ اما وقتی که از کربلا برگشتیم، بیش‌تر از ۶۰ هزار افغانی سر نفر مصرف شد و ما قرض‌دار، قرض‌دار شدیم.»
شماری از عالمان دینی می‌گویند که اولین شرط قبولی هر زیارت، داشتن توانایی مالی فرد است. این عالمان رفتن به زیارت کربلا را مستحب و دارای ثواب اخروی می‌دانند و نفقه‌ی خانواده را واجب.
سالم حسنی، عالم دین و مشاور امور دینی رییس جمهور غنی، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید: «زیارتِ آرامگاه امام حسین در مذهب شیعه یکی از مستحبات است و دارای فضیلت بسیار؛ اما اهمیت هر زیارت و اولین شرط آن، این است که فرد از نگاه مالی توان‌مندی رفتن به زیارت را داشته باشد و بعد از ادای آن قرض‌دار نشود.»
این عالم دین می‌افزاید که اگر کسی به خاطر رفتن به زیارت قرض‌دار شود و از نگاه مالی در شرایط بدی قرار بگیرد، چنین زیارتی از نگاه شرعی اشکال دارد.
سالم حسنی می‌گوید: «مسأله‌ی نفقه‌ی فامیل به ویژه برای مردان یکی از واجبات است. در صورتی که کسی به خاطر زیارت که یک مسأله‌ی مستحب است، از نفقه‌ی عیالش مصرف بکاهد، این زیارت مشکل دارد.»
آقای حسنی در مورد تبلیغات افراطی برخی از شرکت‌های زیارتی و سیاحتی همچنان تاکید دارد که باید چیزی که در تبلیغات گفته می‌شود با خدمات مطابقت داشته باشد؛ در غیر آن از نگاه شرعی کار چنین شرکت‌ها جواز ندارد. مشاور امور دینی رییس جمهور غنی، در مورد جنبه‌ی اقتصادی این سفرهای زیارتی برای کشوری مانند افغانستان می‌گوید که از نگاه دینی هرکس هر درآمدی که دارد، اختیار آن را در امور که قانونی و شرعی باشد، دارد؛ اما این جواز ندارد که کسی با شرایط دشوار اقتصادی، پول نفقه‌ی عیال خود را هزینه‌ی زیارت کند.
در میان شرکت‌های سیاحتی و زیارتی، برخی از شرکت‌هایی نیز وجود دارد که از عقیده مذهبی مردم سوء استفاده کرده و از آنان کلاه‌برداری می‌کند.
قاری عبدالعلی (نام مستعار)، باشنده‌ی ولایت هرات، می‌گوید که سه سال پیش، نماینده ی کاروان ۱۵نفری بوده است که از هرات آنان را به یکی از شرکت‌های زیارتی که نمی‌خواهد نامی از آن شرکت گرفته شود، در کابل ثبت‌نام کرده است.
دو سال پیش، از هر زایری که به ایران و عراق می‌رفت، سفارت ایران در کابل ۳۰۰ یورو ضمانت می‌گرفت و این پول‌های ضمانتی از آدرس شرکت‌های زیارتی به سفارت تحویل داده می‌شد.
عبدالعلی می‌گوید، شرکتی که آنان ثبت‌نام کرده بودند، بعد از برگشت زایران از عراق و ایران، پول ضمانتی هیچ یکی از آنان را -که نزدیک به یک هزار و ۵۰۰ تن می‌شدند، با بارها مراجعه به دفتر این شرکت- بر نگشتانده است.
وقتی ۱۵ نفر هراتی که نماینده‌ی آنان عبدالعلی بود، او را به دزدی و دست داشتن به کلاه‌برداری با صاحب شرکت متهم می‌کنند. عبدالعلی می‌گوید: «وقتی مسأله‌ی آبرویم مطرح شد، من دست به اقدام شدم. این‌قدر می‌فهمیدم که شرکت هنوز پول‌ها را از سفارت نگرفته است.
شرکت‌های کلاه‌بردار
من که کارت ۱۵ نفر پیشم بود، مستقیم سفارت ایران رفتم و تقاضای پول ضمانتی را کردم. سفارت بعد از پرس‌وجوی زیاد، بالاخره پول ضمانتی ۱۵نفر را به من داد؛ اما اصل ماجرا پس از آن شروع شد.»
وقتی افراد شرکت زیارتی آگاه می‌شوند که عبدالعلی، پول ضمانتی اقارب و دوستانش را از سفارت گرفته است، او را یک شب به‌دفترشان در قلعه‌ی ناظر دشت برچی زندانی می‌کنند که بتوانند پول را از پیشش بگیرند: «آنان به‌بهانه‌ی پُر کردن فُرم، مرا در دفترشان خواستند؛ اما وقتی فهمیدم که آنان می‌خواهند پول را از پیشم بگیرند، دستشویی رفتم و پول‌ها را به زیرلباسی (نیکر) خود انتقال دادم و “ایزار بندم” را هم چندین کره محکم زدم.»
عبدالعلی می‌گوید که افراد شرکت زیارتی و سیاحتی چندین‌بار بالای او حمله می‌کنند؛ اما موفق به گرفتن پول از او نمی‌شوند. «تا ساعت یک شب آنان چند‌بار تلاش کردند، موفق نشدند که پول‌ها را از من بگیرند و من دوباره به دستشویی فرار کردم و آن‌جا دروازه را سرم قفل کردم. سر انجام ساعت یک شب به محافظان صادقی‌زاده نیلی، وکیل دایکندی که دفترشان نزدیک به دفتر شرکت بود زنگ زدم و آنان مرا نجات دادند.»
در کنار این، شرکت‌های زیارتی دیگر نیز وجود دارد که پول مردم را به بهانه‌ی بردن به زیارت گرفته است؛ اما هیچ وقت آنان را به زیارت نبرده است.
شرکت زیارتی و سیاحتی «راه آفتاب» یکی از این شرکت‌ها است. روزنامه‌ی صبح کابل که با هشت تن از مشتریان این شرکت حرف زده است، آنان می‌گویند که این شرکت با تبلیغاتی که داشت و تخفیفی که برای مشتریانش در نظر گرفته بود، سبب شده بود که بیش‌تر از یک هزار نفر در آن ثبت‌نام کنند.
ظاهر اکبری، باشنده‌ی شهر کابل که در زمستان سال۱۳۹۳ خود و پدر بزرگش را در این شرکت ثبت‌نام کرده بود، می‌گوید که «این شرکت بابت ثبت‌نام هر نفر ۵۰ هزار افغانی می‌گرفت؛ اما بعد با ۴۸ هزار افغانی حاضر شد که ما را ثبت‌نام کند. ما ۷۶ هزار افغانی دادیم و گفتیم که ۲۰ هزار افغانی را نزدیک رفتن می‌دهیم.»
آقای اکبری می‌گوید که اربعین گذشت؛ اما این شرکت سر همه‌ی مشتریانش کلاه گذاشت و هیچ کسی را به کربلا نبرد. به گفته‌ی اکبری، بعد از این که همه مطمین شدند این شرکت کلاه‌بردار است، صاحب او را به محکمه کشاندند. «در چندین محکمه بردیم و اسناد خود را نشان دادیم؛ اما تا کنون که پنج سال می‌گذرد ما موفق به گرفتن پول خود نشده‌ایم.»
عباس سروش، باشنده‌ی ولایت دایکندی، از مشتریان دیگر شرکت زیارتی و سیاحتی راه آفتاب است که هشت تن از اعضای فامیل خود را به این شرکت ثبت‌نام کرده و بابت ثبت‌نام آنان ۸۰۰هزار افغانی به این شرکت پرداخته است.
سروش می‌گوید که : «رییس این شرکت کسی به نام رضا است. وقتی ما به دادستانی کل علیه او پرونده باز کردیم او بعد از فیصله‌ی محکمه‌ی ابتدایی شهر کابل، در محبس کابل زیر نظارت قرار گرفت که ازش تحقیق شود. چون او از طرف یکی از رهبران جهادی حمایت می‌شد، در رخصتی‌های فوت مارشال فهیم، از این محبس کشیده شد و دیگر کسی او را ندید. سندها طوری دست‌کاری شد که گویا چنین کسی را محکمه هیچ بازداشت نکرده است و محکمه به ما هیچ گزارشی نداد که رضا را کی ضمانت کرده است. او حالا در میدان هوایی کابل، وظیفه‌ی نظامی دارد.»
با این حال، مرتضا یعقوبی، معاون اتحادیه‌ی شرکت‌های زیارتی و سیاحتی، به روزنامه‌ی صبح کابل، تخطی برخی از شرکت‌های زیارتی را تایید می‌کند؛ اما از شرکت خاصی نام نمی‌برد. او می‌گوید که بارها شرکت‌هایی که تخطی کرده است را به مراجع عدلی و قضایی معرفی کرده‌اند.
میثم حسینی، مشاور ارشد بودجه و امور گردش‌گری وزارت اطلاعات و فرهنگ، نیز تایید می‌کند که در روزهای نزدیک به اربعین، شرکت‌هایی ایجاد می‌شود که بدون جواز است؛ اما هیأت آنان در سطح شهر کابل نظارت می‌کند که فعالیت این شرکت‌ها را متوقف کند. او در مورد تخلف‌های شرکت‌های ثبت‌شده، اما می‌گوید که تا کنون چنین موردی به آنان شکایت نشده است.
افزایش شرکت‌های زیارتی سیاحتی و زایران
آمار وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان نشان می‌دهد که حدود یک هزار و ۳۰۰ شرکت زیارتی و سیاحتی در این وزارت ثبت شده است. از آن جمله حدود ۵۵۰ شرکت به تازگی (در سال جاری خورشیدی ۱۳۹۸) ثبت این وزارت شده است.
نور محمد حسن‌خیل، رییس تصدی «افغان تور» در وزارت اطلاعات افغانستان، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که شرکت‌های زیارتی و سیاحی به چندین اتحادیه تقسیم شده است؛ شرکت‌هایی که زایران را به ایران و عراق می‌برند، یکی از این اتحادیه‌هاست.
آمار تصدی «افغان تور» وزارت اطلاعات و فرهنگ، نشان می‌دهد که در اربعین سال گذشته‌ی خورشیدی (۱۳۹۷) بیش‌تر از ۳۰ هزار زایر از طریق این شرکت‌ها به کربلا رفته‌اند؛ اما، الله‌یار محمدی، رییس یکی از شرکت‌های زیارتی و سیاحتی در غرب کابل، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که تنها شرکت او در سال ۱۳۹۶، یک هزار نفر و سال گذشته خورشیدی، حدود ۹۸۰ نفر را به زیارت «عتبات و عالیات» فرستاده است.
به گفته‌ی مقام‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان، هزینه‌ی میانگین هر زایر از طریق شرکت‌های زیارتی، ۶۵۰دالر معادل ۵۲هزار افغانی می‌شود.
مرتضا یعقوبی، معاون اتحادیه‌ی شرکت‌های زیارتی و سیاحتی بخش عتبات و عالیات می‌گوید که از مجموع بیش‌تر از یک‌هزار شرکت زیارتی و سیاحتی‌ای که در افغانستان وجود دارد، ۱۲۰ شرکت آن در بخش انتقال زایران از افغانستان به «عتبات و عالیات» فعالیت دارد.
به گفته‌ی آقای یعقوبی، آمار اتحادیه‌ی آنان نشان می‌دهد که سالانه از طریق این شرکت‌ها، ۳۰ تا ۳۵ هزار نفر به زیارت کربلا می‌روند. او تاکید دارد: «فهرست همه‌ی ثبت نام کنندگان شرکت‌های زیارتی و سیاحتی به خاطر طی مراحل اداری از زیر نظر ما می‌گذرد و سالانه آمار زایرین پیش ما ثبت می‌شود.»
یعقوبی می‌گوید که چون تمام سال‌ها، آمارها یک‌سان نبوده، به‌گونه‌ی میانگین در هر سال، ۲۵ هزار نفر از طریق این شرکت‌های زیارتی به کربلا می‌روند. به گفته‌ی معاون اتحادیه شرکت‌های زیارتی و سیاحتی هزینه‌ی هر زایر از این طریق به طور میانگین ۵۰ هزار افغانی می‌شود.
از سویی‌هم آمار اداره‌ی کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور/ داخله‌ی ایران نشان می‌دهد که سالانه بیش‌تر از پنج هزار مهاجر و کارگر افغانی مقیم این کشور، از طریق ایران به کربلا می‌روند که هزینه‌ی میانگین هر زایر ۴۰۰ دالر معادل ۳۲ هزار افغانی عنوان شده است.
با این حال هزینه‌ی میانگین هر زایری که از افغانستان از طریق شرکت‌های زیارتی به کربلا می‌رود، ۵۰ هزار افغانی و هزینه‌ی هر زایر افغانی‌ای که از طریق ایران به کربلا می‌رود، ۳۲ هزار افغانی برآورد شده است؛ اما هزینه‌ی زیارت تنها به مقدار پولی که به شرکت‌های زیارتی داده می‌شود، خلاصه نمی‌شود؛ خرید سوغاتی و برگزاری ختم و مهمان‌داری پس از سفر، هزینه‌های هنگفت دیگری است که هر زایر می‌پردازد.
خرید سوغاتی از عراق که شامل کفن تربت‌نویس، مُهر، تسبیح، خرما، انگشتر و امثال آن می‌شود، بخشی از هزینه‌های گزاف این زیارت را تشکیل می‌دهد.
سلیمه‌ی ۲۲ ساله، باشنده‌ی بامیان که سال قبل به کربلا رفته است، به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید که تنها ۷۰ هزار افغانی را هزینه‌ی آوردن سوغاتی کرده است. کفن تربت‌نویس، یکی از سوغاتی‌های باارزش سلیمه از کربلا است. به گفته‌ی سلیمه، اقارب او، باور دارند که این کفن از عذاب قبر می‌کاهد.
روزنامه‌ی صبح کابل، با بیش از ۴۰ تن از کسانی که به زیارت کربلا رفته‌اند، در مورد هزینه‌ی سفر زیارتی‌شان، در کابل و چند ولایت دیگر از جمله غزنی، دایکندی، مزارشریف، هرات و بامیان و همچنان با ۲۰ زایری که از ایران به کربلا رفته‌اند، گفت‌وگو کرده است.
یافته‌های صبح کابل، نشان می‌دهد که مصرف مجموعی هر زایر در افغانستان بعد از برگشتن از کربلا و گرفتن سوغاتی و برگزاری ختم، به گونه‌ی میانگین ۱۰۰ هزار افغانی و مصرف هر زایر افغانی مهاجر مقیم ایران، به گونه‌ی میانگین ۴۸ هزار افغانی بوده است.
با این حال، سفر زیارتی زایرانی که از افغانستان در ده سال گذشته به کربلا رفته‌اند، ۲۵ میلیارد افغانی و زایران افغانی که از طریق ایران به عراق رفته‌اند، ۹ میلیارد و ۶۰۰ میلیون افغانی هزینه داشته است.
