«اگر کره‌ی زمین در حرکت است، چرا انسان‌های روی آن در حال لرزش و حرکت نیستند؟»
یک قرن از طرح این سوال کودکانه در افغانستان می‌گذرد؛ سوالی که در سال ۱۲۹۷هجری خورشیدی، در سراج‌الاطفال طرح شده بود. هرچند این سوال، آن زمان پاسخ کوتاه یافت؛ اما پاسخ آن برای کودکان امروزه کافی نیست؛ زیرا کودکان امروز، سوال‌های بیشتری در مورد منظومهی شمسی دارند. از آن جمله چرا آفتاب، مهتاب، ستاره‌ها و… در آسمان استند و نمی‌افتند تا کودکان در نبود توپ، با آن بازی کنند.
برای آرمان که دانش‌آموز صنف سوم است، این دست سوال‌ها بسیار جدی است؛ اما به تازگی کتابی تحت نام «خواب در منظومهی شمسی» منتشر شده است تا به سوال کودکان افغان در مورد منظومهی شمسی پاسخ دهد.
محدثه مروج‌زاده، نویسنده‌ی کتاب کودک «خواب در منظومهی شمسی» است. او به روزنامه‌ی صبح کابل می‌گوید: «کودکان امروز نیاز بسیار زیاد برای درک و فهم مسایل علمی دارند و باید کتاب‌های کودکانه نیاز‌های آنان را برآورده سازد.»
این کتاب، به تازگی توسط او با همکاری انجمن نجوم افغانستان تهیه شده و از سوی مرکز معلومات افغانستان در دانشگاه کابل((A.C.K.U به دو زبان فارسی و اوزبیکی منتشر شده است تا رایگان در اختیار کودکان قرار داده شود.
نویسنده می‌گوید که این کتاب به منظور آموزش ابتدایی نجوم برای کودکان تهیه شده است. کتاب معلومات دقیق در مورد منظومهی شمسی را به صورت داستانی و تصویری با جملات ساده برای دوره‌ی ابتدایی بیان می‌کند؛ معلوماتی که هر کودک و دانش‌آموز صنف‌های ابتدایی به آن علاقه دارد.
به هر حال، خواب در منظومهی شمسی، در اصل داستان یک پسر بچه‌ی کنج‌کاو و رویاپرداز است که روزی توپش را گم می‌کند و به دنبال آن، به ستاره‌ها و سیاره‌هایی که در آسمان می‌بیند، فکر می‌کند که از زمین مانند یک توپ به نظر می‌رسد.
کودک، آرزو می‌کند که کاش آن‌ها به زمین بیفتد تا او و امثال او، با اشیای توپ‌مانند فوتبال، بازی کنند. او، شخصیت اصلی داستان است. ستاره‌ی شباهنگ، معمای ستاره‌ها و ارتباط آن را با توپ برای این کودک در یک سفر فضایی حل می‌کند.
چنانچه نویسنده می‌گوید: «بسیاری کودکان در مورد منظومهی شمسی و خصوصیات آن سوال‌های زیاد دارند؛ اما پاسخ آن را نمی‌دانند و یا به درستی پاسخی که دیگران ارایه می‌کنند را، نمی‌فهمند. این کتاب در واقع پاسخ به سوال کودکان است که در کنار ارائه‌ی معلومات دقیق در مورد منظومهی شمسی، قوه‌ی تخیل کودکان را نیز بالا می‌برد؛ زیرا طرح داستان، بر اساس یک رویا است و شخصیت داستان، واقعیت‌هایی که در موردش سوال دارد را در خواب می‌بیند.»
او توضیح می‌دهد که محتوای کتاب، برگرفته‌شده از بروز‌ترین معلومات در مورد منظومهی شمسی است و زیر نظر نویسنده‌هایی چون عبدالوحید وفا، حضرت وهریز، پوهاند محمد بشیر دودیال و…. و به کمک انجمن نجوم افغانستان تهیه شده است.
افغانستان ۲۱ سال است که به چاپ، نشر و پخش کتاب و تهیه‌ی مواد مطالعاتی به زبان‌های فارسی، پشتو، اوزبیکی و… می‌پردازد. بخشی از این کتاب‌ها، کتاب‌های کودکانه است که در قالب برنامه‌ی توانا منتشر می‌شود و از سوی اداره‌ی انکشافی ایالات متحده‌ی امریکا، حمایت مالی می‌شود، تا کتاب‌های نشرشده، در ۳۴ ولایت افغانستان به صورت رایگان برای کودکان توزیع شود.
کتاب معلوماتی خواب در منظومهی شمسی، به پیشنهاد مرکز معلومات افغانستان و با حمایت مالی اداره‌ی انکشافی ایالات متحده‌ی امریکا، توسط محدثه مروج زاده، نوشته شده است. این کتاب در ۵۱ صفحه با طرح و گرافیک خاص به دو زبان منتشر شده است.
تعداد شمار‌گان آن به ۵۰۰ نسخه می‌رسد و قرار است که به صورت رایگان در مکاتب توزیع شود و به عنوان کتاب کمک درسی در اختیار دانش‌آموزان صنف‌های دوم تا چهارم قرار داده شود.
نویسنده کیست؟
محدثه مروج‌زاده، فرزند محمد مروج‌زاده است. او هژده سال دارد و در خانواده‌ی هفت‌نفری زندگی می‌کند. محدثه، دانشجوی سال اول رشته‌ی جامعه‌شناسی است؛ رشته‌ای که به خاطر انتخابش بار ملامتی را نیز کشیده است.
محدثه می‌گوید: «با درجه‌ی عالی از مکتب فارغ شدم. همه فکر می‌کردند که باید طب بخوانم؛ اما من دوست نداشتم.» او، خلاف خواست بستگان و دوستانش، حالا جامعه‌شناسی می‌خواند و عضو انجمن نجوم افغانستان است و در حین زمان به نوشتن شعر روی آورده است و قصد دارد که در زمینه‌ی ادبیات کودکان نیز کار کند.
این نویسنده‌ی جوان، در شهر قم ایران به دنیا آمده و از پنج‌سالگی در افغانستان زندگی می‌کند. زندگی در افغانستان، برای او مانند بسیاری از افغان‌های دیگر، به ویژه کودکان، راحت نبوده است. او، از نبود کتاب‌های کودک و کودکی نکردن در افغانستان می‌گوید که بیشتر از هر چیزی مایه‌ی ناراحتی‌اش را فراهم کرده است.
محدثه می‌گوید که او در سال‌های ۱۳۸۵ و ۸۶ به افغانستان آمده است؛ زمانی که کتاب‌های کودک در افغانستان بسیار اندک بوده است. «من خیلی به خواندن کتاب‌ها علاقه داشتم؛ اما نمی‌توانستم کتاب خوب، به خصوص کتاب کودکی که دوست داشتم، پیدا کنم. از خانواده کتاب کودک می‌خواستم؛ اما نمی‌آوردند.»
محدثه اضافه می‌کند که پدرش برای این که او را قناعت دهد که کتاب کودک نیست، پیاده کتابخانهها و کتاب‌فروشی‌ها را با خودش یک جا جست‌وجو می‌کردند؛ اما هیچ کتاب کودک پیدا نمی‌توانستند. «هر جمعه پیاده کتابخانهها را می‌گشتیم. کتاب نبود. از نبود کتاب و خستگی بسیار ناراحت می‌شدم.»
محتوای ضعف
در کنار نبود کتاب کودک، او از پایین بودن محتوای کتاب‌های کودکانه نیز یاد می‌کند. «کتاب‌هایی که بودند، محتوای آن‌ها بسیار ضعیف بود. بعد از جست‌وجوی بسیار، من یک کتاب را پیدا کردم که در مورد گودی‌پران بود و هیچ موضوع خاصی نداشت.»
این نویسنده‌ی جوان، اضافه می‌کند که قصد دارد به زودی کتاب معلوماتی دیگری با موضوعیت نجوم برای صنف‌های متوسطه‌ی مکاتب تهیه کند.
ناشران افغان از چند سال به این سو برای خلق ادبیات کودکان در این کشور تلاش می‌کنند تا از الفبای زندگی برای کودکان افغانستان بنویسند؛ الفبایی که از جنگ و ویرانی در آن حرفی نباشد و برای کودکان معلومات مفید داشته باشد.
محدثه، از پایین بودن محتوای کتاب‌های کودک می‌گوید؛ کتاب‌هایی که نه تنها عطش علمی کودکان را پاسخ نمی‌دهد، بل سبب شده کودکان با خواندن آن کتاب‌ها، از مطالعه دلسرد شوند و به پرخاش‌گری رو بیاورند. این در حالی است که در کتاب زبان و ادبیات برای صنف اول و برای کار بردن حرف (ت) آورده است: «ت مثل تفنگ و … »
افزون بر این، بی محتوا بودن کتاب‌های کودک و غلط‌نویسی آن‌ها در افغانستان، به شدت مورد انتقاد بوده است؛ انتقاد‌هایی که سبب شده تا جوانان برای رفع آن نارسایی‌ها قدم بردارند؛ اما این که این قدم‌ها و تلاش‌ها تا چه اندازه مؤثر تمام می‌شود، گذر زمان به آن پاسخ خواهد داد.
ادبیات کودک
هرچند پیشنه‌ی کار روی ادبیات کودک در افغانستان، به یک قرن قبل از امروز بر می‌گردد؛ اما در طول یک قرن، نه تنها ادبیات کودک و کودک‌نگاری در افغانستان پیشرفت نکرد، بل که جنگ و فضای ناآرام سیاسی، سبب عقب‌گرد ادبیات کودک در افغانستان شد و نتیجه این شده است که در حال حاضر همه از بی‌محتوا بودن کتاب‌های کودک و کودک‌نگاری در افغانستان و حتا پایین بودن کیفیت و محتوای کتاب‌های آموزشی در مکاتب شاکی اند.
این در حالی است که افغانستان در سال ۱۲۹۷، شاهد نشر اولین نشریه‌ی کودکانه بود. «سراج الاطفال»، هدیه‌ی رایگانی بود که ضمیمه‌ی «سراج الاخبار» و به صورت رایگان در اختیار خوانندگان قرار می‌گرفت.
این نشریه، اولین نشریه‌ی اختصاصی کودکان افغانستان بود که در تاریخ ۱۵ میزان ۱۲۹۷ خورشیدی منتشر شد. طبق نوشته‌ی «محمد کاظم آهنگ»، در کتاب «سیر ژورنالیزم در افغانستان»، در سراج‌الاطفال، مسایل دینی، اجتماعی، تربیتی و سرگرمی به شیوه‌ی بسیار ساده برای کودکان و نوجوانان منتشر می‌شد.
چنانچه در شماره‌های مختلف سراج الاطفال، اشعاری به زبان کودکانه، بازی‌های محلی و برخی مسایل علمی به زبان ساده برای کودکان چاپ شده است.
به عنوان مثال، در یکی از شماره‌های این نشریه، حرکت کره‌ی زمین به دور خورشید را به صورت گفت‌وگویی که میان دو دانش‌آموز صورت گرفته بود، توضیح داده اند.
در این نشریه آمده است که دانش‌آموزی، به شکل اعتراضی می‌پرسد: «اگر کره‌ی زمین در حرکت است، چرا انسان‌های روی آن در حال لرزش و حرکت نیستند؟» در این هنگام دانش‌آموز دیگری، این‌گونه تشریح می‌کند: «توپ فوتبال را به حرکت در می‌آورد و مورچه‌های را نیز بالای توپ قرار می‌دهد و این گونه به دیگر شاگردان می‌فهماند که وجود انسان در روی کره زمین به مثابه‌ی وجود مورچه بالای توپ است که در جریان چرخش توپ و به خاطر قوه جاذبه‌ی آن، مورچه‌ها متوجه‌ی چرخش توپ نمی‌شود.
سراج الاطفال، هر چند ضمیمه‌ی سراج الاخبار بود؛ ولی اخبار و اهداف آن کاملا مستقل بود و برای کودکان نوشته می‌شد و بیشتر در مکتب‌ها فرستاده می‌شد تا شاگردان از نوشته‌های آن به صورت رایگان استفاده کنند.
حالا بعد از یک قرن، توپی را که محمود طرزی در نشریه‌ی سراج‌اطفال به حرکت درآورد، تا ذهن کودکان را با مسایل علمی درگیر کند و مسایل عملی را به کودکان به زبان ساده شرح دهد، محدثه مروج‌زاده، نویسنده‌ی جوان افغان، نیز به آن متوسل شده و آن را در منظومهی شمسی رها کرده است تا کودکان به دنبال آن بروند و از حقایق منظومهی شمسی چیزهایی بدانند.
این نویسنده‌ی جوان، مسئله‌ی علمی آموزش نجوم را با توپ پیوند داده و آن را به زبان ساده به دانش‌آموزان صنوف ابتدایی توضیح داده است. این کتاب معلوماتی نجومی، هر چند زیر نظر نویسنده‌های برجسته و انجمن نجوم برای کودکان افغانستان تهیه شده است؛ اما به دلیل جوان بودن نویسنده، دو بار از نشر باز می‌ماند و در نهایت نیز به نام مشترک پدر و دختر به نشر می‌رسد.
او، می‌گوید: «باید به صورت جدی روی ادبیات کودک و نوجوانان در افغانستان کار شود و در این زمینه تلاش شود؛ کتاب‌های علمی مطابق به نیاز امروزی تهیه شود و این کتاب نیز بروز‌ترین معلومات را ارائه می‌کند.»
برای او، این دو بار رد شدن کتابش حرفی خوبی است و بیانگر توجه روی محتوای کتاب بوده؛ توجهی که باید از سال‌ها قبل اعمال می‌شد، تا ادبیات کودک، مسیر قهقرا را نمی‌پیمود. محدثه، انتظار دارد که برای ادبیات کودک کار شود تا کودکان کنج‌کاو وقتی دست با دست پدر شان کتابخانه‌های شهر را زیر و رو می‌کنند، خسته و ناامید به خانه برنگردند.
